روش تدریس فعال (یادگیری فعال)

روش تدریس، مجموعه‌ای از اصول، فعالیت‌های آموزشی و روش‌های مدیریتی کلاس است که معلم برای دستیابی به اهداف یادگیری، در کلاس درس خود به کار می‌گیرد. به عبارت دیگر، روش تدریس، بهترین و سریع‌ترین راهی است که هر معلمی برای رسیدن به هدف خود از تدریس، باید طی کند (Liu & Shi, 2007).

در مقالۀ روش تدریس، به برخی از دسته‌بندی‌های مختلف در این زمینه اشاره کردیم. در این مقاله از مجله اساتید استادبانک، قصد داریم به طور ویژه، به مفهومی به نام روش تدریس فعال یا یادگیری فعال (active learning) بپردازیم. لطفاً تا پایان این مقاله همراه ما باشید.

روش تدریس فعال چیست؟

روش تدریس فعال، در واقع روش تدریسِ دانش‌آموز-محور است که در آن، مسئولیت یادگیری بر عهدۀ خود دانش‌آموزان قرار داده می‌شود.

مزایای روش تدریس فعال

استفاده از روش تدریس فعال مزایای بسیار زیادی دارد که ما در این بخش، تنها به چند مورد از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

• روش تدریس فعال باعث افزایش انگیزه و مشارکت دانش‌آموزان می‌شود و به یادگیری مؤثر، عمیق و ماندگار مطالب منجر می‌شود.
• در روش تدریس فعال، دانش‌­آموز همزمان با یادگیری مطالب درسی، روش‌های استدلال، مذاکره، بحث و گفتگو، متقاعد کردن، حل مسأله، همکاری و تعامل با دیگران را نیز می‌آموزد (لانیال لاکروکس، ۱۳۸۳).
• روش تدریس فعال باعث افزایش اعتماد به ­نفس و مسئولیت­ پذیریِ دانش‌آموزان می‌شود.
• روش تدریس فعال منجر به افزایش ارتباط و تعاملات دانش‌آموز با معلم و سایر همکلاسی‌ها خواهد شد. همین موضوع کلاس درس را به محیطی پویا و جذاب برای دانش‌آموزان تبدیل می­‌کند.
• در روش تدریس فعال، دانش‌آموزان با کار تیمی آشنا می‌شوند. در حین انجام کار تیمی متوجه می‎‌شوند که برای موفقیت خود باید به موفقیت سایر اعضای تیم کمک کنند.

تفاوت روش‌ تدریس فعال با روش تدریس غیرفعال

در این بخش به برخی از تفاوت‌های روش تدریس فعال (active teaching) و روش تدریس غیر فعال (passive teaching) می‌پردازیم.

1. در روش تدریس فعال، دانش‌آموزان به طور مستقیم در فرآیند آموزش و یادگیری مشارکت دارند. اما در روش تدریس غیرفعال، اطلاعات به صورت یک طرفه از طریق معلم در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌گیرد.
2. روش تدریس غیر فعال، معلم-محور و روش تدریس فعال دانش‌آموز-محور است.
3. در روش تدریس فعال دانش‌آموزان اطلاعاتی را که آموخته‌اند، بهتر به خاطر می‌آورند.
4. در روش تدریس فعال دانش‌آموزان مهارت‌هایی مانند تجزیه و تحلیل، ارزیابی، سخن گفتن، همکاری و مشارکت با سایر همکلاسی‌ها را یاد می‌گیرند. اما در روش تدریس غیر فعال مهارت‌هایی مانند تعریف کردن، توصیف کردن و نوشتن را می‌آموزند.
5.  در تدریس فعال، مسئولیت یادگیری بر عهدۀ دانش‌آموز است اما در تدریس غیر فعال، معلم مسئول یادگیری دانش‌آموزان است.
6. در یادگیری فعال، معلم نقش هدایت‌گر و تسهیل‌کننده را بر عهده دارد، اما در یادگیری غیر فعال، معلم منبع اصلی دانش محسوب می‌شود.
7. در یادگیری غیر فعال دانش‌آموزان تنها می‌توانند به یک سؤال مشخص پاسخ دهند اما یادگیری فعال منجر به تولید ایده‌های خلاقانه و افزایش توانایی تجزیه و تحلیل در شاگردان می‌شود.
8. منابع اصلی دانش در روش تدریس فعال، مشاهده، کار عملی، آزمایش و غیره است. اما در روش تدریس غیر فعال، معلم، کتاب‌ها و منابع آنلاین، منبع دانش هستند.

انواع روش تدریس فعال

روش تدریس فعال انواع مختلفی دارد. ما در این قسمت به ۵ نمونه از روش‌های فعال تدریس اشاره کرده‌ایم. در مقالات جداگانه‌ای به طور مفصل به بررسی هر یک از این روش‌ها خواهیم پرداخت. همچنین در آپدیت‌های بعدی این مقاله، نمونه‌های دیگری از روش تدریس فعال را معرفی می‌کنیم.

۱. روش تدریس ایفای نقش (Role Playing)

در این روش، یک یا چند دانش‌آموز بر اساس سناریویی که معلم از قبل آماده کرده است، نقش‌هایی را متناسب با علایق خود انتخاب می‌کنند. سپس با نظارت معلم و مشارکت سایر همکلاسی‌ها، موضوع مورد نظر را به صورت نمایش اجرا می‌کنند.

مزایای روش تدریس ایفای نقش

• یکی از مزایای روش تدریس ایفای نقش این است که دانش‌آموزان موضوعی را که آموخته‌اند بلافاصله در دنیای واقعی و در موقعیت‌های مختلف به کار می‌گیرند.
• موقعیت‌هایی که دانش‌آموزان در آن قرار می‌گیرند، ممکن است ناآشنا، پیچیده، استرس‌زا یا بحث‌برانگیز باشند. همین موضوع باعث می‌شود که احساسات آن‌ها به طور کامل درگیر یادگیری شود. درگیر شدن احساسات منجر به عمیق‌تر و ماندگارتر شدن آموخته‎‌ها خواهد شد. (Bonwell & Eison, 1991)
• همچنین در این روش معلم می‌تواند به سرعت بازخوردهای لازم را در مورد آموخته‌ها یا بدفهمی‌های دانش‌آموزان به دست آورد.

مراحل اجرای روش تدریس ایفای نقش

1. ایتدا باید موضوع نمایش را مشخص کنید و سناریویی را برای آن در نظر بگیرید.
2. سپس دانش‌آموزانی که قصد شرکت در نمایش را دارند مشخص کرده و برای هر یک و یا توجه به علایق خودشان، نقشی را در نظر بگیرید.
3. در مرحلۀ بعد، امکانات و وسایل مورد نیاز برای اجرای نمایش را فراهم کنید و از دانش‌آموزان بخواهید با استفاده از این امکانات، صحنۀ نمایش را طراحی کنند.
4. پس از طراحی صحنۀ نمایش، نوبت به اجرای نمایش می‌رسد.
5. با اتمام نمایش، معلم و سایر دانش‌آموزان نظرات، پیشنهادات و انتقادات خود را مطرح می‌کنند.
6. بر اساس اطلاعات جمع‌آوری شده در مرحلۀ قبل، دانش‌آموزان مجددا نمایش را اجرا می‌کنند.
7. در پایان، بحث و ارزشیابی مجدد در رابطه با نمایش دوم صورت می‌گیرد.
8. در آخرین مرحله از روش تدریس ایفای نقش، معلم باید دانش‌آموزان را به شکلی هدایت کند که بتوانند تجربیات کسب شده را به موقعیت‌های مختلف در زندگی واقعی تعمیم دهند.

۲. روش تدریس بحث گروهی 

یکی دیگر از انواع روش تدریس فعال که بسیار مشابه با روش تدریس پرسش و پاسخ است، روش بحث گروهی است. در این روش دانش‌آموزان در مورد موضوع درس، به بحث و گفتگو و تبادل نظر می‌پردازند و عقاید و تجربیات خود را با یکدیگر در میان می‌گذارند.

همان طور که گفتیم، در این روش نیز همانند سایر روش‌های تدریس فعال، معلم نقش هدایت کننده را دارد. بنابراین باید بحث را به گونه‌ای مدیریت کند که به بیراهه کشیده نشود و دانش‌آموزان به اهداف یادگیری مورد نظر دست پیدا کنند.

روش تدریس بحث گروهی در مورد درس‌هایی مانند مطالعات اجتماعی، تاریخ، جغرافیا، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، فلسفه، اقتصاد و غیره کاملاً مناسب و کاربردی است. همچنین پیشنهاد می‌کنیم از این روش در دوره‌های متوسطه اول و دوم بیشتر استفاده کنید.

مزایای روش بحث گروهی

• سهیم شدن دانش‌آموزان در تجربیات یکدیگر
• تقویت حس همکاری، اعتماد به نفس و روحیه نقدپذیری
• تقویت قدرت مدیریت، رهبری و استدلال
• ایجاد فرصت ارزیابی افراد از خود

مراحل اجرای روش بحث گروهی

1. برای اجرای روش تدریس بحث گروهی در کلاس، ابتدا باید موضوع مورد نظر را انتخاب کنید. سپس انگیزه‌های لازم برای شرکت در بحث را در دانش‌آموزان ایجاد کنید.
2. پیشنهاد می‌کنیم از جلسات قبل، موضوع بحث را مشخص کنید تا دانش‌آموزان فرصت کافی برای مطالعه در رابطه با آن موضوع را داشته باشند. در مرحلۀ بعد نوبت به تعیین اعضای هر گروه، سرگروه و تعیین قوانین بحث گروهی می‌رسد.
3. از دانش‌آموزان بخواهید در حین بحث و گفتگو در کلاس خونسردی خود را حفظ کنند، به حقوق گروه‌های دیگر احترام بگذارند. اما این انتظار را نداشته باشند که همکلاسی‌های‌شان تمامی حرف‌ها و استدلال‌های آن‌ها را در طول بحث بپذیرند.
4. در پایان نیز لازم است یک ارزیابی از صحبت‌های ارائه شده انجام شود و نکات ضروری را به دانش‌آموزان منتقل کنید.

۳. روش تدریس حل مسئله؛ سومین مدل از روش تدریس فعال 

در روش تدریس حل مسئله که یکی از انواع روش‌های فعال تدریس است، یادگیری در دانش‌آموز با کار کردن روی مسائل اتفاق می‌افتد. این روش به دانش‌آموزان کمک می‌کند تا دانش جدید را از طریق مسائلی که لازم به حل بوده، بیاموزد.

در روش تدریس حل مسأله از دانش‌آموزان انتظار می‌رود مشاهده، درک و تحلیل کرده، راه حل‌های مختلف را بررسی و در نهایت بهترین راه حل ممکن را برای حل مسأله انتخاب کنند.

مراحل اجرای روش تدریس حل مسأله

1. یک مسأله را طرح کنید.
2. از دانش‌آموزان بخواهید اطلاعات را از منابع مختلف و معتبر جمع‌آوری کنند.
3. فرضیه‌سازی کنند و برای حل مسئله چندین راه را در نظر بگیرند.
4. فرضیۀ خود را بر اساس اطلاعات پیشین و شواهد موجود آزمایش کنند.
5. با توجه به اطلاعات به دست آمده، نتیجه‌گیری نمایند.

معلم در این روش تدریس حل مسئله، نقش راهنما را در فرآیند تدریس دارد. اما شاگردان در این روش برای راهنمایی بیشتر، دائماً با معلم در تماس‌ هستند. معلم، کتاب درسی، کتابخانه، فیلم، موزه و غیره می‌تواند منبع اطلاعاتی دانش‌آموزان باشند.

روش تدریس حل مسئله، بیشتر مناسب دانش‌آموزان دوره متوسطه اول و دوم است که ذهن فعالی دارند و به تنهایی می‌توانند مسائل درسی‌‌شان را تا حدودی تجزیه و تحلیل کنند.

اما برای دانش‌آموزان دوره ابتدایی، آموزش باید از روش تدریس معلم محور با چاشنی پرسش و پاسخ، آزمایش و بازی استفاده کرد.

۴. آموزش به همکلاسی‌ها (peer teaching)

بر اساس شواهد فراوان، آموزش به همکلاسی‌ها در یادگیری بسیاری از درس‌ها و برای دانش‌آموزان با سطوح و شخصیت‌های مختلف بسیار اثربخش است (McKeachie et al., 1986).

وقتی آن چه را که فرا گرفته‌اید، برای فرد دیگری توضیح می‌دهید، یادگیری شما بسیار عمیق‌تر از زمانی است که مطالب را تنها از طریق گوش دادن یا خواندن آموخته‌اید. به همین دلیل، آموزش به همکلاسی‌ها را می‌توان یکی از بهترین روش‌ها برای تسلط دانش‌آموزان روی موضوعات درسی دانست.

 در روش آموزش به همکلاسی‌ها، یک یا چند دانش‌آموز، موضوع درس را به سایر همکلاسی‌ها آموزش می‌دهند. مبنای روش تدریسِ آموزش به همکلاسی‌ها این است زمانی که شما مطلبی را آموزش می‌دهید در واقع برای بار دوم در حال یادگیری آن مطلب هستید (Whitman, 1998).

مزایای روش تدریس به همکلاسی

• دانش‌آموزانی که نقش معلم را ایفا می‌کنند، در هنگام آموزش و ارائه مطالب، متوجه نقاط ضعف خود شده و این فرصت را پیدا می‌کنند تا این ضعف‌ها را برطرف کرده و عمق دانش خود را افزایش ‌دهند.
• این روش باعث افزایش مهارت‌های بین فردی دانش‌آموزان مانند سخن گفتن، متقاعد کردن، استدلال و تقکر انتقادی می‌شود.
• بار مسئولیت معلم را کاهش می‌دهد. زیرا بخشی از وظایف آموزشی معلم به دانش‌آموزان سپرده شده و معلم در حین اجرای این روش، تنها نقش ناظر و هدایت‌گر را در کلاس درس ایفا می‌کند.

۵. روش تدریس پروژه

روش تدریس پروژه (Project Teaching Method) یک روش تدریسِ فعالِ آموزشی است که به دانش‌آموزان این فرصت را می‌دهد تا دانش و مهارت‌های خود را از طریق انجام پروژه‌هایی در دنیای واقعی، گسترش دهند.

پروژه‌هایی که برای دانش‌آموزان در نظر می‌گیرید، انواع مختلفی دارند. برای مثال می‌توانید از دانش‌آموزان‌تان بخواهید که در رابطه با یک موضوع درسی، روزنامه دیواری، ماکت یا یک ابزار خاص را تهیه کنند. در این روش، می‌توان انواع پروژه‌های تولیدی، خدماتی یا پژوهشی را برای شاگردان خود تعریف کنید.

مراحل اجرای روش تدریس پروژه

1. برای انجام روش تدریس پروژه، در وهلۀ اول معلم باید بتواند با طرح سؤالاتی ذهن دانش‌آموزان را درگیر و آن‌ها را به موضوع مورد نظر علاقمند کند.
2. پس از طرح سؤال و تعیین پروژه‌ها از سوی معلم، دانش‌آموزان در اولین قدم باید به تفکر و جمع‌آوری اطلاعات در مورد موضوع پروژه بپردازند.
3. در مرحلۀ بعد، دانش‌آموزانِ هر گروه باید برنامه و زمانبندی مورد نظر خود را برای انجام پروژه، به اطلاع معلم برسانند و اجرای پروژه را آغاز کنند.
4. در طی مدت زمانی که دانش‌آموزان مشغول کار روی پروژه هستند، معلم باید به طور مرتب از آن‌ها گزارش دریافت کرده و اشتباهات مربوط به اجرای هر پروژه را تصحیح کند.
5. پس از اتمام پروژه نوبت به ارزشیابی می‌رسد. پیشنهاد می‌کنیم قبل از شروع پروژه، معیارهای ارزشیابی را به اطلاع دانش‌آموزان برسانید تا با چشم باز در این مسیر حرکت کنند. بهترین حالت این است که تمامی مراحل انجام پروژه، در ارزشیابی دخیل باشد و تنها به نتیجۀ نهایی اکتفا نکنید.

همکاری با استادبانک، یکی از برترین مؤسسات تدریس خصوصی در ایران

در این مقاله به بررسی یکی از روش‌های نوین تدریس، به نام روش تدریس فعال پرداختیم. همچنین تفاوت این روش را با روش تدریس غیر فعال بررسی کرده و ۵ نمونه از روش‌های فعال تدریس را معرفی کردیم.

در صورتی که به مطالعۀ سایر مقالات در زمینۀ روش‌ تدریس، توسعۀ شغلی معلمان، تکنولوژی‌های آموزشی، مدیریت کلاس و اخبار معلمان علاقمند هستید، پیشنهاد می‌کنیم به بخش‌های مختلف مجله اساتیدِ (سایت معلمان) استادبانک هم مراجعه کنید. همچنین اگر به عنوان معلم به تدریس خصوصی علاقه دارید، می‌توانید شرایط همکاری با استادبانک را مطالعه و مراحل ثبت نام معلم خصوصی را طی نمایید یا از طریق شماره‌ ۰۲۱۹۱۰۰۵۳۴۳ با مشاورین ما در ارتباط باشید.

استادبانک همواره در تلاش است تا با همکاری برترین معلمان و اساتید کشور و با استفاده از تجربیات آن‌ها، نقشی تأثیرگذار در گسترش دانش، به روزرسانی اطلاعات معلمان و معرفی آن‌ها به دانش‌آموزان و دانشجویان کشور داشته باشد. هدف ما بالا بردن سطح کیفیت آموزش معلمان و ساختن آینده‌ای روشن برای فرزندان این سرزمین است.