شاید برای شما هم این سؤال پیش آمده است که یک کلاس خوب باید چگونه باشد؟ در واقع برای همۀ معلمان، به خصوص نومعلمان، مدیریت کلاس یکی از مهم‌ترین و پرتکرارترین موضوعاتی است که در حرفۀ خود به آن برخورد می‌کنند.
مدیریت کلاس را می‌توان بک مهارت در نظر گرفت. با این حال هیچ روش یا نسخۀ مشخصی برای دستیابی به موفقیت در این زمینه وجود ندارد. اما اصول اولیه‌ای وجود دارد که هر معلمی با رعایت آنها می‌تواند مدیریت کلاس خود را تا حد زیادی بهبود بخشد.
در این قسمت از مجله اساتید، به بررسی برخی موضوعات مهم در زمینۀ مدیریت کلاس پرداخته‌ایم. به دلیل گستردگی مباحث این حوزه، در برخی موارد، موضوعات به صورت تیتروار بیان شده‌اند. اما برای مطالعۀ بیشتر، مقالات دیگری از مجلۀ اساتید معرفی شده‌اند که با جزییاتی بیشتر به موضوع مورد نظر پرداخته‌اند. لطفا با ما همراه باشید.
تعریف مدیریت کلاس
پیش از وارد شدن به بحث مدیریت کلاس، در وهلۀ اول باید به این سؤال پاسخ بدهیم که مدیریت کلاس یعنی چه؟ برای پاسخ به این سؤال کافیست به منابع علمی موجود در این زمینه رجوع کنیم.
محمد حسین رئوفی در کتاب خود تحت عنوان مدیریت رفتار کلاسی (مهارت‌های آموزشی و پرورشی 1377)، تعریف زیر را از مدیریت کلاس ارائه می‌دهد:
همچنین در مقاله‌ای که در ژورنال individual psychology منتشر شده و بر اساس جمع‌بندیِ برخی از مقالات این حوزه، مدیریت کلاس مجموعه‌ای از اقدامات و دستورالعمل‌ها است که معلمان برای ایجاد یک محیط یادگیری سالم و موفقیت‌آمیز در کلاس و تأثیرگذاری مثبت روی دانشآموزان، به منظور دستیابی به اهداف یادگیری، به کار می‌برند.
اهمیت مدیریت کلاس
طبق تحقیقات انجام شده، معلمان، کنترل رفتار دانشآموزان را یکی از عوامل استرس‌زا در حرفۀ خود معرفی کرده‌اند. بر اساس نتایج تحقیقی که روی 6700 معلم آمریکایی انجام شد و در مقالۀ ریچارد اینگرسول منتشر شده است، حدود 30 درصد از 400 معلمی که شغل خود را ترک کرده‌اند این موضوع را یکی از دلایل انصراف خود از تدریس عنوان کرده‌اند.
مدیریت مؤثر کلاس درس، فرصت‌های یادگیری را برای دانشآموزان به بالاترین سطح ممکن می‌رساند (Evertson & Emmer, 2009). همچنین مدیریت مؤثر کلاس منجر به موارد زیر می‌شود:
- به ایجاد محیط آموزشی مناسب کمک می‌کند
- از هدر رفتن وقت و انرژی معلم جلوگیری می‌کند
- به تقویت روحیۀ معلم کمک می‌کند
- ساختار کلاس و اهداف آن را برای دانشآموزان مشخص می‌کند
- انتظارات معلم را برای دانش‌آموز تبیین می‌کند
- زمان مفید کلاس را افزایش و رفتارهای مخرب را کاهش می‌دهد
رویکردهای مدیریت کلاس
متخصصان حوزۀ آموزش معتقدند که از گذشته تا به امروز تغییرات زیادی در مورد بهترین روش‌های مدیریت کلاس ایجاد شده است. در رویکردهای قدیمیِ مدیریت کلاس، تمرکز بر روی وضع قوانین مختلف برای کنترل رفتار دانشآموزان قرار داشت. اما در رویکردهای جدید، به نیازهای دانشآموزان برای ایجاد روابط بهتر و ایجاد فرصت‌هایی برای خودانضباطی در دانشآموزان توجه می‌شود (Nel Noddings).
در حالت اول، یعنی اعمال قوانین سختگیرانه، معلم نقش مدیر را بازی می‌کند. این حالت، دانشآموزان را به سمت انفعال و رعایت قوانین از روی اجبار و ترس سوق می‌دهد. این موضوع می‌تواند مشارکت آنها را در یادگیری فعال و تفکر در سطوح بالاتر کاهش دهد. اما در روند جدیدِ مدیریت کلاس درس، تأکید، بر هدایت دانشآموزان به سمت خود انضباطی و کاهش کنترل خارجی است. در این رویکرد از مدیریت کلاس، معلم به عنوان تسهیل‌گر و راهنما در نظر گرفته می‌شود (Emmer & Evertson, 2009).
سبک‌های مدیریت کلاس
در این بخش به سه روش مهم در مدیریت کلاس اشاره می شود.
1- روش رفتار گرایانه
در این روش معلم باید از آغاز سال تحصیلی مقررات کلاسی مورد نظر خود را وضع کند و آن قوانین را با استمرار و جدیت اجرا نماید. در کلاس درس معلما رفتارگرا، هر پاداش، محرکی برای یادگیری بعدی است. یعنی تقویت رفتار مطلوب از طریق دادن پاداش و پس گرفتن امتیاز در صورت بروز رفتار غیر مطلوب.
2- روش تعامل گرایانه
در این روش، از شیوۀ حل مسئله در کلاس استفاده می‌شود و مشکلات کلاس درس به این روش حل و فصل می‌شود.
3- روش غیر مداخله گرایانه
در این روش دخالت معلم در کلاس درس در مقایسه با روش‌های دیگر بسیار کمتر است. هدف اصلی، دادن آزادی به دانش آموز است. معلم در این روش نقش یک مشاور و راهنما را ایفا می‌کند. تأکید این روش بر روی تقویت روابط میان معلم و شاگرد است.
عوامل تأثیرگذار در مدیریت کلاس
1- ویژگی‌های شخصیتی معلم
ویژگی‌هایی مانند داشتن سلامت اخلاقی، جسمی، ذهنی و روانی، آراسته بودن در کلاس درس، فن بیان و مهارت‌های ارتباطی قوی، نگرش مثبت و اخلاق خوش تأثیر مستقیمی روی مدیریت بهتر کلاس و دانشآموزان خواهد داشت.
معلمان مؤثر و کارآمد، افرادی هستند که می‌توانند در لحظه‌های بحرانی به خود مسلط باشند و بدون پیش داوری و گرفتن حالت تدافعی به حرف‌های دانشآموزان گوش بدهند و از سرزنش و تحقیر، آزار و اذیت و دیگر واکنش‌های افراطی دوری کنند.
2- روش های تدریس
روش تدریس معلم باید به گونه‌ای باشد که منجر به بر هم زدن نظم کلاس نشود. معلم باید با توجه به شرایط کلاس، توانایی دانشآموزان، محتوای کتاب درسی و امکاناتی که در اختیار دارد یک برنامه درسی مدون برای کلاس خود طراحی کند به گونه‌ای که علاوه بر دستیابی به اهداف یادگیری، مدیریت کلاس نیز به بهترین شکل اتفاق بیفتد.
3- فنون تدریس
فنون تدریس مجموعه اعمالی است که معلم برای جلب توجه شاگردان در امر یادگیری و کنترل نظم کلاس انجام می‌دهد. برخی از این اعمال عبارتند از:
- استفاده از کم و زیاد کردن صدا، زبان بدن، ایما و اشارات
- تکرار و تأکید روی برخی کلمات و جملات
- استفاده از مکث‌های به موقع و هدفمند
- تشویق دانشآموزان
- نگاه‌های معنی‌دار در حین تدریس در کلاس
- ایجاد صداهایی مثل ضربه زدن به میز و صندلی
نقش معلم در مدیریت کلاس
معلمان به عنوان تسهیل‌گران یادگیری در دانشآموزان شناخته می شوند. یک معلم خوب باید مهارت‌های مدیریتی مؤثر داشته باشد، بتواند رفتارهای مثبت را در دانشآموزان تقویت کند و عادت به مطالعه و یادگیری و احترام به یکدیکر را در آنها ایجاد کند.
مشکلات مدیریت کلاس
معلمان در مدیریت کلاس خود ممکن است با مشکلات مختلفی برخورد کنند. عدم تمرکز دانشآموزان، بی‌انگیزگی برخی از آنها برای یادگیری، پچ‌پچ‌ها یا سروصداهای حین تدریس معلم، راه رفتن دانشآموزان ابتدایی در کلاس درس، مشکلات مربوط به انجام کارهای گروهی، رفتارهای مخرب برخی از دانشآموزان در کلاس و… از جمله مواردی هستند که هر معلمی در دورۀ تدریس خود با آنها مواجه خواهند شد.
پیشنهاداتی برای مدیریت بهتر کلاس
در این قسمت به صورت خلاصه پیشنهاداتی را برای مدیریت بهتر کلاس ارائه می‌دهیم.
- رفتار ایده‌آل و انتظارات خود را برای دانش‌آموزانتان مشخص کنید و آنها را در جایی ثبت کنید
- از نظرات و پیشنهادات دانشآموزان برای وضع قوانین و مقررات کلاس استفاده کنید
- از تنبیه کردن تمام کلاس به دلیل رفتار مخرب یا نامناسب یکی از دانشآموزان اجتناب کنید
- برای کارهایی که به درستی انجام می‌شود پاداش یا تشویق در نظر بگیرید
- از ارتباطات غیرکلامی استفاده کنید
- طرح درس‌های جذاب متناسب با سن دانش آموزان طراحی کنید تا مانع از کسالت و خستگی دانشآموزان شود
- رفتارهای نامناسب دانشآموزان را سریعا مورد رسیدگی قرار دهید
مدیریت کلاس مجازی
مدیریت کلاس مجازی، برای بسیاری از معلمانی که به حضور در مدرسه و تدریس حضوری عادت کرده‌اند، موضوعی چالش‌برانگیز و نگران‌کننده است. در کلاسهای حضوری، مزایای ارتباط فیزیکی باعث می‌شود معلم بتواند قوانین مورد نظر خود را به راحتی اجرا کند. این مزیت در مدیریت کلاس آنلاین وجود ندارد. بنابراین باید از روش‌های دیگری برای مدیریت کلاسهای مجازی استفاده کرد.
در این مقاله به صورت تیتروار به برخی مواردی که به مدیریت بهتر کلاس مجازی کمک می‌کند اشاره میکنیم.
- انتخاب پلتفرم مناسب برای تدریس آنلاین
- انتخاب پوشش و ظاهر مناسب
- برنامه‌ریزی دقیق برای کلاس و آماده کردن طرح درس
- تعیین قوانین کلاس
- تعاملی بودن کلاسهای آنلاین
- ارائۀ گزارش منظم به والدین دانش‌آموز
برای مطالعه بیشتر در این زمینه پیشنهاد میکنیم مقاله‌های .. و… را نیز مظالعه کنید.
مدیریت کلاس در مدارس ابتدایی
کلاسهای ابتدایی و تا حدی نیز متوسطه اول، در مقایسه با متوسطه دوم، مشکلات خاصی در زمینۀ مدیریت کلاس دارند. مدیریت 20 الی 40 دانش‌آموز مقطع ابتدایی در طول روز کار بسیار دشواری است. اگرچه که ویژگی‌ها، نیازها و روحیات دانش‌اموزان کلاس اول در مقطع ابتدایی با دانشآموزان کلاس ششم در همین مقطع بسیار متفاوت است، با این حال برای مدیریت کلاس در این مقطع نکاتی وجود دارد که برای همۀ شش پایه ابتدایی قابل استفاده است. در این بخش به برخی از این نکات اشاره میکنیم:
1. همه چیز را از قبل سازماندهی کنید
اورتسون و امر (Evertson & Emmer, 2009) معتقدند که قبل از شروع اولین روز ندرسه در مدارس ابتدایی کلاس درس و مطالب آموزشی باید به طور کامل آماده باشند. چیدمان کلاس باید به گونه‌ای باشد که دانشآموزان بتوانندمعلم و سایر همکلاسی‌ها را ببینند. معلم نیز باید در نقطه ای از کلاس قرار بگیرد که تمام دانشآموزان را زیر نظر داشه باشد.
2. مدیریت کلاس در مدارس ابتدایی را با یک شروع موفقیت آمیز برنامه‌ریزی کنید
بر اساس مقالۀ ، موفقیت معلم در طول سال تحصیلی تا حد زیادی بر اساس اتفاقات روزهای اول سال تحصیلی تعیین می‌شود. Wong & Wong, 2009) . صبح روز اول مدرسه از دانشآموزان استقبال کنید و به ان‌ها خوشامد بگویید. صندلی های دانشآموزان را از قبل مشخص کنید (البته این مورد را بعدا می توان تغییر داد). درمعرفی خود دو طرفه عمل کنید. ند نکتۀ شخصی در مورد خودتان بگویید و از آنها نیز بخواهید معرفی کوتاهی از خود داشته باشنند. نام دانش آموزان را سریع یاد بگیرد. به طور کلی در روز اول مدرسه در دانشآموزان احساس امنیت و شروع یک سال تحصیلی موفقیت آمیز را ایجاد کنید.
3. قوانین و رویه‌های کلاس را مشخص کنید
تهیۀ لیستی از قوانین به مدیریت بهتر کلاسهای ابتدایی کمک می‌کند. پس از تدوین قوانین کلاسی همۀ موارد موجود در این لیست را برای دانشآموزان توضیح دهید. همچنین علاوه بر قوانین کلاس، باید روتینهای کلاس را نظیر نحوۀ ورود به کلاس، جمع اوری تکالیف، توزیع وسایل، زنگ تفریح ، خروج از کلاس و… برای دانشآموزان توضیح دهید.
اجرای این قوانین نیز باید به صورت پیوسته و عادلانه و با رعایت احترام صورت بگیرد.
4. برای دانش‌آموزانی که رفتار نامناسب دارند برنامۀ مشخصی داشته باشید
حتی بهترین برنامه‌ها هم برای مدیریت کلاس، لزوما به معنی رفع تمامی مشکلات مدیریت کلاس نیست. برخی دانشآموزان به برنامه‌های اضافه تری مانند ارجاع به مشاور، مدیر، یا صحبت و مشورت با خاناوده دارند. چنین دانش‌آموزانی به برنامه‌های جداگانه‌ای نیاز دارند. این برنامه‌های باید شامل تعیین اعمالی باشد که در صورت انجام رفتار نادرست باید انجام دهد. برای مثال ممکن است نیاز باشد دانش‌اموز را روی صندلی خاصی که مخصوص فکر کردن است بنشانید و تا زمانی که کنترل رفتار خود را به دست نگرفته. برای دانش آموزان پایه بالاتر می توانید از او بخواهید دلیل رفتار نادرست خود را بنویسد و دفعه بعدی در چنین شرایطی چه رفتار جایگزینی را از خود نشان خواهد داد.
5. رفتاری مثبت و دلسوزانه داشته باشید
تا زمانی که معلم نگرش مثبت خود را حفظ کند، به احتمال زیاد می‌تواند دانش آموز را ترغیب به همکاری کند. ارائۀ یازخوردهای مثبت در برابر رفتارهای مطلوب در مدیریت کلاس های ابتدایی بسیار تاثیرگذار است. تحقیقات نشان داده‌اند که اشتیاق و نگرش مثب معلم، باعث پیشرفت دانش آموزان و بهبود رفتار آنها می شود. (Eggen & Kauchak, 2010)
کتابها و مقالات مدیریت کلاس درس
بسیاری از مراجع استفاده شده در این مقاله، از جمله مقالات مفید و کاربردی در زمینۀ مدیریت کلاس هستند. پیشنهاد میکنیم برای کسب اطلاعات بیشتر در زمینه روش‌های کلاس داری و مهارت مدیریت کلاس به این مقالات هم سری بزنید.
در همین زمینه کتاب‌های زیر نیز می‌توانند مفید باشند:
- روانشناسی تربیتی، سانتراک، فصل مدیریت کلاس
- کتاب مدیریت کلاس در دبستان
- کتاب صد روش کلاس داری
- مدیریت رفتار کلاسی
همکاری بهترین معلمین و اساتید ایران با استادبانک
مدیریت مؤثر کلاس به عوامل مختلفی مانند وضعیت فرهنگ جامعه، سطح فرهنگی دانشآموزان، تجارب معلم، اهداف آموزشی و یادگیری و بسیاری موارد دیگر بستگی دارد. بنابراین همان طور که در ابتدا نیز اشاره کردیم اگر چه که در بسیاری از جنبه‌های مدیریت کلاس مس‌توان از اصول مشخصی استفاده کرد اما نمی‌توان یک راهکار مشخص برای مدیریت اثربخش تمام کلاس‌ها ارائه کرد.
در نهایت در صورت علاقه‌مندی به مطالعه مقالات، اصول علمی و شیوه‌های نوین آموزشی می‌توانید مقالات کاربردی مجله اساتید استادبانک را مطالعه کنید. برترین معلمین و اساتید ایرانی که با استادبانک، همکاری می‌کنند همواره در تلاش هستند که با نشر دانش و تجربیات خود، بهترین معلمین فردا را آموزش دهند.
می‌توانید از منوی اصلی به بخش‌های مختلف مجله اساتید، سری بزنید و تازه‌ترین اخبار و شیوه‌های تدریس را مطالعه کنید. همچنین اگر به عنوان معلم به تدریس خصوصی علاقه دارید می‌توانید شرایط همکاری با استادبانک را مطالعه و فرم ثبت نام را پر کرده یا از طریق شماره 02191005343 با مشاورین ما برای پرسیدن سوالات خود در ارتباط باشید. هدف ما بالا بردن سطح کیفیت آموزش معلمین و ساختن آینده‌ای روشن برای فرزندان این سرزمین است.