روش تدریس پرسش و پاسخ و هر آنچه که باید در مورد آن بدانید

فعالیت در هر شغلی، نیازمند کسب مهارت‌ها و توانمندی‌های ویژه‌ای است. هر چقدر فرد، تسلط بیشتری بر این مهارت‌ها داشته باشد، احتمال موفقیت شغلی او افزایش پیدا می‌کند. یکی از معیارهای توانمندی معلمان نیز آشنایی آن‌ها با انواع روش تدریس و انتخاب بهترین و کاربردی‌ترین گزینه برای هر موضوع و هر درس است. چرا که انتخاب روش‌های تدریس مناسب در هر موقعیت، تأثیر فوق‌العاده‌ای بر روی کیفیت تدریس معلم و افزایش یادگیری دانش‌آموزان دارد.

در مقالات مختلف بخش روش تدریس از مجله اساتید استادبانک (معتبرترین پلتفرم آموزش خصوصی در کشور) به تعریف دقیق روش تدریس، معرفی انواع روش تدریس از جمله روش‌های فعال تدریس، روش تدریس ایفای نقش، روش تدریس بحث گروهی و غیره پرداخته‌ایم. در مقاله پیش رو نیز قصد داریم به یکی از مهم‌ترین و کاربردی‌ترین شیوه‌های آموزش، یعنی روش پرسش و پاسخ بپردازیم و جنبه‌های مختلف آن را بررسی کنیم. لطفا با ما همراه باشید.

روش پرسش و پاسخ چیست؟

اگر بخواهیم به صورت علمی و آکادمیک تعریف روش پرسش و پاسخ را ارائه دهیم، می‌توانیم به این تعریف از محمد حسن شعبانی، در کتاب روش‌ها و فنون تدریس، مراجعه کنیم که بیان می‌کند:

در روش تدریس پرسش و پاسخ (پرسش به روش سقراطی)، هیچ چیز از پیش تعیین شده نیست. ممکن است معلم بحث را با یک سؤالِ از پیش طراحی شده یا صحبت در مورد یک موضوع، آغاز کند اما ادامۀ سوالات بر اساس پاسخ‌هایی که دانش‌آموز می‌دهد، مطرح می‌شوند. در واقع با طرح اولین سوال، دانش‌آموز نظر یا پاسخ خود را بیان می‌کند. سپس معلم با توجه به موقعیتی که دانش‌آموز در آن قرار گرفته، سؤال بعدی را مطرح می‌کند.

بر اساس توضیحات ارائه شده در کتاب مذکور، می‌توان گفت که روش آموزش به شیوۀ پرسش و پاسخ، بر سه رکن اصلی استوار است:

در وهلۀ اول باید سؤال یا مساله‌ای وجود داشته باشد که ذهن دانش‌آموزان را به خود مشغول کند و آن‌ها را به یک تلاش ذهنی برای دستیابی به پاسخ آن سؤال سوق دهد. رکن دوم این است که همزمان با آغاز این تلاش، معلم باید سؤالاتی را به صورت متوالی طرح کند تا فرآیند پرسش و پاسخ ادامه پیدا کند. سومین رکن نیز تلاش معلم در هدایت غیرمستقیم دانش‌آموزان است به گونه‌ای که این تلاش منجر به خلاقیت فکری و کسب دانش شود.

مزایای روش تدریس پرسش و پاسخ 

همان طور که گفتیم، در روش پرسش و پاسخ معلم به صورت مستقیم به سخنرانی و بیان مطالب آموزشی نمی‌پردازد، بلکه تلاش می‌کند تا با طرح سؤالات مناسب، شاگردان را به سمت کشف و یادگیری مفاهیم جدید سوق دهد. این موضوع منجر به ایجاد مهارت‌های ویژه‌ای در شاگردان می‌شود که در کتاب روش‌ها و فنون تدریس دکتر محمد حسن شعبانی نیز تحت عنوان محاسن روش پرسش و پاسخ به آن‌ها اشاره شده است.

برخی از مزایای روش تدریس پرسش و پاسخ عبارتند از:

• تقویت اعتماد به نفس در شاگردان
• تقویت مهارت‌های کلامی دانش‌آموزان
• ایجاد علاقه به موضوع درس
• تقویت تفکر خلاق در دانش‌آموزان
• تقویت مهارت استدلال شاگردان
• افزایش مشارکت و اظهار نظر شاگردان در فعالیت‌های آموزشی
• فراهم شدن زمینه برای یادگیری اثربخش
• افزایش انگیزۀ مطالعه و تحقیق در شاگردان
• برطرف شدن ابهامات شاگردان در مورد موضوع درس
• ایجاد فرصتی برای ارزیابی معلم از سطح معلومات دانش‌آموزان
• عدم نیاز به امکانات و صرف هزینه
• تقویت یادگیری فعال 

محدودیت‌های روش تدریس پرسش و پاسخ 

همانند هر روش و فرآیند دیگری، استفاده از روش تدریس پرسش و پاسخ، معایب و یا محدودیت‌هایی نیز دارد. معلم با شناخت معایب روش پرسش و پاسخ و آگاهی از محدودیت‌های آن، تشخیص می‌دهد که در چه موقعیت‌هایی می‌تواند از این روش تدریس سنتی استفاده کند و در چه شرایطی بهتر است که روش‌های تدریس دیگری را برای ارائه درس مورد نظر خود انتخاب کند.

۱. در وهله اول این روش برای کلاس‌هایی که جمعیت زیادی دارند قابل اجرا نیست یا لااقل نتایج آن به اندازۀ کلاس‌های کم جمعیت مطلوب نخواهد بود. چرا که در کلاس‌های شلوغ، امکان صحبت کردن و اظهار نظر برای تمامی شاگردان فراهم نمی‌شود. مدیریت کلاس نیز در چنین شرایطی برای معلم دشوار خواهد شد. ضمن اینکه بعد از اتمام فرآیند پرسش و پاسخ، امکان ارزیابی اطلاعات همۀ شاگردان وجود ندارد.

۲. یکی دیگر از محدودیت روش تدریس پرسش و پاسخ این است که استفاده از آن برای هر درسی مناسب نیست. برای مثال در دروسی مانند زبان، عربی، تاریخ و جغرافیا که معلم باید اطلاعاتی را در مورد قواعد گرامری، سرگذشت حکومت‌های مختلف یا ویژگی‌های آب و هوایی یک شهر در اختیار دانش‌آموزان بگذارد، به ندرت می‌توان از این روش استفاده کرد.

۳. سومین محدودیت در روش سقراطی این است که توسط همۀ معلم‌ها قابل اجرا نیست. چرا که معلم باید به اندازه‌ای با تجربه باشد که از طریق یک سلسله از سوالات، نقاط کور در ذهن دانش‌آموز و بدفهمی‌های او را تشخیص دهد و از قبل برای رفع آن‌ها برنامه‌ریزی داشته باشد.

بنابراین چنان چه معلم تسلط کافی بر موضوع درس نداشته باشد و یا با پاسخ‌های احتمالی شاگردان در مقابل پرسش‌ها آشنا نباشد، نمی‌تواند فرآیند پرسش و پاسخ را به گونه‌ای هدایت کند که منجر به یادگیری درس شود.

۴. از آن جا که استفاده از روش پرسش و پاسخ مشارکت همۀ دانش‌آموزان را می‌طلبد، بنابراین نیاز به صرف وقت زیادی دارد. لذا در کلاس‌های گروهی مدارس، به دلیل بالا بودن جمعیت کلاس و فشرده بودن برنامه‌های درسی، معلم معمولا برای ارائۀ دروس دچار کمبود وقت می‌شود. به همین دلیل ممکن است از استفاده از این روش صرف نظر کند.

۵. این روش تا حدی چالش برانگیز است و برخی از معلمان تمایلی به استفاده از آن ندارند. برای مثال اگر سوالات به شیوۀ دوستانه و مناسبی مطرح نشوند ممکن است دانش‌آموز احساس کند که معلم در حال دست کم گرفتن اطلاعات او، دست انداختن یا اذیت کردن او است و تمایلش به یادگیری و ادامۀ بحث با معلم کمتر شود.

مراحل اجرای روش تدریس پرسش و پاسخ

در این بخش به بررسی مراحل اجرای روش پرسش و پاسخ در کلاس درس توسط معلم می‌پردازیم.

۱. بیان و شرح هدف 

در مرحلۀ اول باید موضوع مورد نظر را انتخاب کنید. سپس انگیزه‌های لازم را برای شروع پرسش و پاسخ در دانش‌آموزان ایجاد کنید. در این مرحله، هدف درس مورد نظر را بیان کنید تا دانش آموزان درک بهتری از موضوع داشته باشند.

در بیان هدف درس، دقت داشته باشید از عبارات پیچیده و غیرملموس استفاده نکنید. چرا که در این مرحله قرار است ذهنیت شاگرد نسبت به موضوع شفاف‌ شود. در حالی که استفاده از واژه‌های پیچیده و توضیحات مبهم سبب افزایش ابهام و حتی انحراف افکار شاگردان خواهد شد.

۲. اجرای فرآیند پرسش و پاسخ 

در این مرحله معلم تلاش می‌کند تا با استفاده از یک سلسله سؤالات هدفمند، دانش‌آموزان را به تفکر در رابطه با موضوع درس و ارائۀ پاسخ‌های مناسب، وادارد. دقت داشته باشید که لزوما تمامی پرسش‌ها نباید از جانب معلم مطرح شود بلکه دانش‌آموزان نیز باید امکان سؤال پرسیدن داشته باشند.

ویژگی‌های سوالات در روش پرسش و پاسخ

سوالات مطرح شده از سوی معلم در روش تدریس پرسش و پاسخ باید با استفاده از کلمات شفاف، واضح و ساده مطرح شوند. سوالات باید مرتبط با موضوع درس، بدون ابهام و در عین حال تفکر برانگیز باشند. سوالاتی که بیش از حد پیش پا افتاده هستند، نمی‌توانند چالشی را برای دانش‌آموزان ایجاد کنند. سوالات بسیار پیچیده و مبهم نیز خط فکری شاگردان را منحرف می‌کنند.

استفاده از ترکیبی از سوالات واگرا و همگرا نیز می‌تواند در این مسیر کمک کننده باشد سوالات همگرا زمینه را برای مشارکت دانش آموز در بحث فراهم می کنند سوالات واگرا نیز به آنها کمک می‌کند تا  تحلیل های دقیق تر و  پاسخ های خلاقانه تری را ارائه دهند.

در اینجا به چند نمونه‌ از سؤالات مناسبی که در این شیوه مطرح می‌شوند اشاره می‌کنیم:

• می‌تونی مثالی براش بیاری؟
• مورد مشابه دیگه‌ای می‌شناسی؟
• چرا این جمله رو گفتی؟
• به نظرت چرا چنین اتفاقی افتاد؟
• به جای اون از چه چیز دیگه‌ای میشه استفاده کرد؟
• این دو موضوع از چه جنبه‌های شباهت دارن؟
• می‌تونی این دوتا موضوع رو با هم مقایسه کنی؟
• نقاط ضعف و قوت … چه چیزایی هستن؟
• آیا این موضوع کاربردی در زندگی روزانه داره؟
• اگه این فرض رو عوض کنیم چه اتفاقی می‌افته؟
• به نظرت چرا این سوال رو پرسیدم؟

۳. نتیجه‌گیری

در سومین و آخرین مرحله از پیاده سازی روش پرسش و پاسخ، نوبت به جمع‌بندی مطالب، رفع کج‌فهمی‌های شاگردان و تعمیق مطالب ارائه شده می‌رسد. از این جمع‌بندی تحت عنوان سازماندهی پایانی نیز یاد می‌شود. فرآیند پرسش و پاسخ در نهایت باید به یک نتیجه مشخص ختم شود. برای دستیابی به این نتیجه، باز هم می‌توان از روش پرسش و پاسخ کمک گرفت.

نکات مهم قبل از نوشتن طرح درس روش پرسش و پاسخ 

در صورتی که قصد دارید در طرح درس خود از روش پرسش و پاسخ استفاده کنید، ضروری است که نکات زیر را در نظر داشته باشید:

۱. قبل از شروع فرآیند پرسش و پاسخ، توضیحات کاملی در مورد روند کار و انتظاراتی که از دانش‌آموزان دارید، مطرح کنید.

۲. از شاگردان بخواهید حتما کاغذ و خودکار روی میز قرار دهند و در صورت نیاز سوالات خود را روی بنویسند تا در اولین فرصت به آن‌ها رسیدگی شود.

۳. در حین انتخاب دانش آموزان برای پاسخ به سوالات شما ترکیبی از دانش آموزانی که دست‌شان را بالا می‌برند و دانش آموزانی که این کار را نمی‌کنند، انتخاب کنید. اما اگر دانش‌آموز پس از گذشت زمان کافی، پاسخ مناسبی برای ارائه کردن نداشت، می‌توانید به او کمک کنید یا از دیگر همکلاسی‌های او کمک بگیرید.

۴. فضای کلاس را باید به گونه‌ای آماده کنید که دانش‌آموز در وهلۀ اول جدی بودن مساله را درک کند و بحث و پاسخدهی را به شوخی نگیرد. در وهلۀ بعد نیز فضای کلاس آنقدر خشک و جدی نباشد که شاگردان برای مشاکرت در پاسخ به سوالات دچار استرس شوند.

۵. در صورتی که پاسخ اشتباهی از شاگرد خود دریافت کردید، به گونه‌ای رفتار کنید که شاگرد احساس ناراحتی نکند و توضیحات لازم را در مورد اینکه چرا پاسخ او درست نیست، ارائه دهید.

۶. در طی اجرای این روش در کلاس درس، صبور باشید. چرا که بعضی دانش آموزان ممکن است سر و صدای زیاد ایجاد کنند، پاسخ غلط بدهند، در بحث شرکت نکنند، زمان زیادی از کلاس صرف این روش شود و غیره.

۷. از دانش آموزان بخواهید تا با خیالی آسوده از قضاوت و تمسخر در بحث شرکت کنند، سؤالات خود را بپرسند و پاسخ‌های خود را مطرح کنند. همچنین متذکر شوید که هیچ کس اجازه بی احترامی به سوالات و پاسخ‌های همکلاسی خود را ندارد.

روش تدریس پرسش و پاسخ در کلاس خصوصی

روش پرسش و پاسخ علاوه بر کلاس‌های گروهی مدارس، در کلاس خصوصی نیز قابل اجراست. در واقع معلم می‌تواند با طرح یک سوال دانش‌آموز را وادار به فکر کردن در رابطه با یک موضوع خاص کند. سپس بر اساس پاسخی که شاگرد می‌دهد راهنمایی‌های لازم و سوال بعدی را مطرح نماید. تمام نکاتی که در رابطه با پیاده‌سازی این روش در کلاس‌های گروهی اشاره کردیم، در کلاس خصوصی نیز باید رعایت شوند.

توجه داشته باشید که چون در این حالت، شاگرد خصوصی، تنها فردی است که به سوالان پاسخ می‌دهد، بنابراین سوالات و راهنمایی‌ها باید به گونه‌ای طراحی شوند که به دانش آموز فشار زیادی وارد نکرده و زمان کلاس را نیز بیش از حد هدر ندهد.

جذب معلم خصوصی و آموزش بهترین روش‌های تدریس در استادبانک

در این مقاله از سایت معلمان استادبانک، به بررسی یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین روش‌های تدریس، پرداختیم. همچنین مراحل اجرای روش تدریس پرسش و پاسخ و مزایا و معایب آن را نیز بیان کردیم.

در سایر مقالات مربوط به بخش روش تدریس، به بررسی دیگر روش‌های تدریس پرداخته‌ایم. ضمنا در بخش روش تدریس اساتید استادبانک، تجربیات اساتید موفق در دروس مختلف به صورت پادکست، در اختیار شما همکاران عزیز قرار گرفته است.

در صورتی که به مطالعۀ مقالات در زمینۀ توسعۀ شغلی معلمان، تکنولوژی‌های آموزشی، مدیریت کلاس و اخبار معلمان نیز علاقمند هستید، پیشنهاد می‌کنیم به بخش‌های مختلف مجله اساتیدِ استادبانک هم مراجعه کنید.

همچنین اگر به عنوان معلم به تدریس خصوصی علاقه دارید، می‌توانید شرایط همکاری با استادبانک را مطالعه و مراحل ثبت نام معلم خصوصی را طی نمایید یا از طریق شماره‌ ۰۲۱۹۱۰۰۵۳۴۳ با مشاورین ما در ارتباط باشید.

استادبانک همواره در تلاش است تا با همکاری برترین معلمان و اساتید کشور و با استفاده از تجربیات آن‌ها، نقشی تأثیرگذار در گسترش دانش، به روزرسانی اطلاعات معلمان و معرفی آن‌ها به دانش‌آموزان و دانشجویان کشور داشته باشد. هدف ما بالا بردن سطح کیفیت آموزش معلمان و ساختن آینده‌ای روشن برای فرزندان این سرزمین است.