آنچه در این مقاله می‌خوانید
سؤال پرسیدن به شیوۀ اثربخش، یکی از اساسی‌ترین مهارت‌هایی است که هر معلمی برای حرفه‌ای بودن به آن نیاز دارد. بدون داشتن چنین مهارتی معلم قادر نخواهد بود میزان یادگیری دانش‌آموز را به درستی ارزیابی کند. سوالات خوب به دانش‌آموز کمک می‌کند تا بین محتوا (چه کسی، چه چیزی، چه زمانی) و فرآیند (چطور، چرا) ارتباط برقرار کند.
در این مقاله ابتدا به اهمیت سوال پرسیدن و دسته‌بندی انواع سوالاتی می‌پردازیم که برای ایجاد بحث و گفتگو با دانش‌آموز مفید هستند. سپس به سه شیوۀ مهم سوال پرسیدن اشاره می‌کنیم. همچنین چند دسته از سوالاتی را که برای بحث و گفتگو مفید نیستند معرفی کرده و در نهایت نکاتی را در مورد نحوۀ سوال پرسیدن معلمان مطرح می‌کنیم.
اهمیت سؤال پرسیدن
- کلاس‌های دانش‌آموز-محور در مقایسه با کلاس‌های معلم-محور بازدهی بالاتری دارند. مطرح کردن سوالات مناسب و درست از سوی معلم، یکی از تکنیک‌های رایج در ایجاد کلاس‌های دانش‌آموز-محور است.
- هنگام ارزیابی دانش‌آموز، این سوالات هستند که به معلم کمک می‌کنند تا درک صحیحی از میزان یادگیری او به دست آورد. سپس می‌تواند تصمیم بگیرد که مبحثِ ارائه شده را مجددا مرور کند یا وارد درس جدید شود.
- در هنگام نمره دادن به عملکرد دانش‌آموز، سوالات تنها ابزارهایی هستند که معلم در اختیار دارد. هر چقدر که معلم سوالات دقیق‌تری را طرح کند نمره‌ای که به دانش‌آموز می‌دهد منصفانه‌تر و قابل قبول‌تر خواهد بود.
- سوالات خوب به دانش‌آموز این فرصت را می‌دهند تا از طریق بحث و گفتگو، مطالب را یاد بگیرد؛ و او کمک می‌کند تا اطلاعات و آموخته‌های خود را محک بزند.
دسته‌بندی انواع سؤالاتی که برای بحث و گفتگو مناسب هستند
در این قسمت ۸ دستۀ مختلف از سؤالاتی را که برای بحث و گفتگو مفید هستند معرفی می‌کنیم.
۱. سؤالات مقایسه‌ای
در سوالات مقایسه‌ای معلم از دانش‌آموز می‌خواهد دو موضوع مختلف را با هم مقایسه کند و شباهت‌ها و تفاوت‌های آنها را ذکر کند. برای مثال، ویژگی‌های مشترک و غیرمشترک دو نظریه را بیان کند. این نوع سؤالات به دانش‌آموز کمک می‌کند تا به جنبه‌های مختلف یک موضوع به طور کامل توجه کند.
۲. سؤالات ارزیابانه
در این نوع سوالات معلم از دانش‌آموز می‌خواهد تا مقایسۀ خود را به قضاوت و ارزیابی تبدیل کند. مثلا اگر دانش‌آموز دو نظریه را با هم مقایسه کرده و نقاط مشترک و غیرمشترک آنها را بیان کرده، حال باید میزان اثربخشی آنها و نقاط ضعف و قوت هر کدام را از دیدگاه خودش مورد قضاوت قرار دهد.
۳. سؤالات انتقادی
در این دسته از سوالات، معلم از دانش‌اموز می‌خواهد درستی و اعتبار یک اثبات، استدلال، ادعا یا تفسیر خاص را مورد بررسی قرار دهد. در کلاس‌های گروهی همچنین می‌توانید از دانش‌اموز بخواهید نظر خود را در مورد صحبت‌های یکی دیگر از دانش‌آموزان بیان کند. به این ترتیب مهارت خوب گوش دادن را نیز در دانش‌آموزان تقویت می‌کنید.
۴. سؤالات به منظور شفاف‌سازی
در این سوالات معلم از دانش‌آموز می‌خواهد ادعا یا پاسخ خود را بیشتر توضیح دهد، یا برای آنها دلایل قابل قبول‌تری ارائه دهد تا نظراتش برای معلم یا برای بقیۀ دانش‌آموزان قابل درک شود. برای این کار می‌توانید از دانش‌اموز بخواهید توضیحات خود را کامل‌تر کند یا یک مثال بیاورد و یا به کاربردی از آن اشاره کند.
۵. سؤالات فرضی
سوالاتی فرضی به دانش‌آموز کمک می‌کند تا خلاقانه‌تر فکر کند و به بررسی پارامترهایی بپردازد که با تغییر آنها، نتایج هم تغییر می‌کنند. این سوالات معمولا شامل عبارت “چه اتفاقی می‌افتاد اگر…” هستند. مثلا “اگر همه افراد جامعه دکترا می‌گرفتند چه اتفاقی می‌افتاد؟”
۶. سؤالات باز
سوالات باز، سوالاتی هستند که می‌توانند چند پاسخ درست داشته باشند. این سوالات، بهترین نوع سوالات برای ایجاد بحث و گفتگو هستند و باعث افزایش خلاقیت، قدرت حل مساله و گسترش افق دید دانش‌آموز می‌شود.
۷. سؤالات به منظور خلاصه‌سازی
برای اینکه یادگیری به شکل بهتری اتفاق بیفتد معلم می‌تواند در پایان یک بحث یا درس، از دانش‌آموز بخواهد که مطالب مطرح شده در کلاس را به صورت خلاصه بیان کند و یک جمع‌بندی ارائه دهد. به این ترتیب کدام مباحث را به طور کامل درک کرده و چه مباحثی در ذهنش حل نشده باقی مانده‌اند.
۸. سؤالات طوفان فکری
در این روش معلم از دانش‌آموزان می‌خواهد که در مورد یک موضوع، هر ایده‌ای را که به ذهنشان می‌رسد بیان کنند. در ابتدای کار معلم باید دانش‌آموزان را متقاعد کند که هیچ گونه قضاوت و انتقادی نسبت به پاسخ‌ها نداشته باشند. سپس تمام پاسخ‌ها را روی کاغذ یا تخته می‌نویسد. بعد از اتمام این مرحله، به کمک دانش‌آموزان برخی موارد را حذف، اصلاح یا ترکیب می‌کند.
شیوه‌های سؤال پرسیدن
در این بخش به سه شیوۀ رایج سؤال پرسیدن از دانش‌آموز، یعنی روش سقراطی، روش معکوس و استفاده از طبقه‌بندی بلوم اشاره می‌کنیم.
۱. سؤال پرسیدن به روش سقراطی
در پرسش به روش سقراطی، هیچ چیز از پیش تعیین شده نیست. ممکن است معلم بحث یا ارزیابی را با یک سؤالِ از پیش طراحی شده یا صحبت در مورد یک موضوع، آغاز کند اما ادامۀ سوالات بر اساس پاسخ‌هایی که دانش‌آموز می‌دهد، مطرح می‌شوند. در واقع با طرح اولین سوال، دانش‌آموز نظر یا پاسخ خود را بیان می‌کند. سپس معلم با توجه به موقعیتی که دانش‌آموز در آن قرار گرفته، سؤال بعدی را می‌پرسد.
در روش سقراطی، معلم باید به اندازه‌ای با تجربه باشد که از طریق این زنجیر از سوالات، نقاط کور در ذهن دانش‌آموز و بدفهمی‌های او را تشخیص دهد و برای رفع آنها برنامه‌ریزی داشته باشد. این روش تا حدی چالش برانگیز است و بسیاری از معلمان تمایلی به استفاده از آن ندارند. ضمنا اگر سوالات به شیوۀ دوستانه و مناسبی مطرح نشوند ممکن است دانش‌آموز احساس کند که معلم در حال دست کم گرفتن اطلاعات او، دست انداختن یا اذیت کردن او است و تمایلش به یادگیری و ادامۀ بحث با معلم کمتر شود.
۲. سؤال پرسیدن به روش معکوس
بر خلاف روش سقراطی، این روش به برنامه‌ریزی قبلی نیاز دارد. در شروع کلاس، معلم باید چند مورد از توانایی‌ها یا مهارت‌هایی را که انتظار دارد دانش‌آموز در پایان جلسه به دست بیاورد برای خود یادداشت کند. سپس برای هر یک از این موارد، یک یا دو پرسش کلیدی را در نظر بگیرد. به همین ترتیب برای هر پرسش کلیدی، دو یا سه سؤال هوشمندانه آماده کند که دانش‌آموز با پاسخ دادن به آنها بتواند به پاسخِ آن پرسش کلیدی دست پیدا کند.
۳. استفاده از طبقه‌بندی بلوم
در طبقه‌بندی بلوم شش سطح مختلف از مهارت‌ها در نظر گرفته شده که عبارتند از:
- به خاطر سپردن یا یادآوری اطلاعات
- فهمیدن یا درک مطلب
- به کار بردن
- تجزیه و تحلیل
- تلفیق یا ترکیب
- نقد و ارزیابی
بر اساس این طبقه‌بندی، اشارۀ کوتاهی به مراحل مختلف سوال پرسیدن و بحث و تبادل نظر با دانش‌آموز توسط معلم به منظور ارزیابی دانش‌آموز خواهیم داشت:
در مرحلۀ اول معلم سوالاتی را از دانش‌آموز می‌پرسد که مبتنی بر اطلاعات و حفظیات او باشند. به این ترتیب می‌تواند اطمینان حاصل کند که دانش‌آموز اطلاعات درس را آموخته است. چنین سوالاتی معمولا به صورت “تعریف کردن”، “نام بردن”، “معنی کردن” یا با کلماتی مانند “چه کسی”، “چه چیزی”، “چه زمانی”، “چه مکانی” مطرح می‌شوند.
در مرحلۀ دوم، باید سوالاتی مطرح شوند که کمی فراتر از “به یاد آوردنِ اطلاعات” باشند و میزان درک مطلب دانش‌آموز را محک بزنند. به این ترتیب معلم می‌تواند اطمینان حاصل کند که دانش‌آموز به درک صحیحی از موضوع درس رسیده و می‌تواند آن را به زبان خود توضیح دهد یا خلاصه کند.
سؤالات در این مرحله معمولا به این صورت مطرح می‌شوند:
- قانون …. را توضیح دهید.
- خلاصه‌ای از درس … را به زبان خودتان بیان کنید.
- اطلاعات روی این نمودار را تفسیر کنید.
- متن زیر را ترجمه کنید.
- مفهوم … را به زبان خودتان بیان کنید.
در مرحلۀ سوم، از دانش‌آموز سوالاتی پرسیده می‌شود که نشان می‌دهند آیا او می‌تواند اطلاعات درس را در حل مسائل یا در زندگی روزمره به کار ببرد یا خیر. برای مثال:
- مسألۀ زیر را حل کنید.
- با استفاده از اطلاعات درس… یک کاردستی بسازید.
- با استفاده از قوانین نیوتن توضیح دهید یک موشک چگونه کار می‌کند.
- برای حل این سوال از چه روشی استفاده می‌کنید؟
مرحلۀ چهارم، مرحلۀ تجزیه و تحلیل است. در این قسمت سوالات معلم باید مبتنی بر مقایسه کردن، تشخیص عوامل موثر بر یک پدیده، علل به وجود آمدن یک رخداد و به طور کلی، شکستن یک کل به اجزای آن باشند. برای مثال:
- تفاوت‌ها و شباهت‌های بین … و … را بیان کنید
- چه شواهد و مدارکی در مورد … وجود دارد؟
- اجزای تشکیل دهندۀ … چیستند؟
- بخش‌های مختلف … را ذکر کنید.
در مرحله پنجم دانش‌آموز باید بتواند آموخته‌های قبلی و تجزیه و تحلیل‌های خود را به شیوه‌ای جدید و خلاقانه با هم ترکیب کند و به نتایج جدید برسد. برای مثال:
- چه جایگزینی برای … پیشنهاد می‌دهید؟
- اگر … را با … ترکیب کنید چه اتفاقی می‌افتد؟
- آیا می‌توانید … را تعمیم بدهید؟
- آیا می‌توانید نقاط ضعف … را برطرف کنید؟
در مرحلۀ ششم نوبت به قضاوت، تصمیم‌گیری و ارزیابی شخصی دانش‌آموز می‌رسد. در این مرحله از دانش‌آموز خواسته می‌شود که نظرات شخصی خود را در مورد یک موضوع بیان کند. مثلا:
- … را چگونه ارزیابی می‌کنید.
- آیا با ادعای مطرح شده موافق هستید؟ دلایل خود را توضیح دهید.
- نظر شما در رابطه با … چیست؟
- مهم‌ترین نکتۀ …. چیست؟
- شما کدام مورد را انتخاب می‌کنید و چرا؟
سؤالاتی که برای بحث و گفتگو با دانش‌آموز مفید نیستند
بعد از دسته بندی‌های بالا، نوبت به مطرح کردن آن دسته از سؤالاتی می‌رسد که برخی از آنها اگر چه جایگاه و کاربردهای خاص خود را دارند اما منجر به تفکر و بحث و چالش نمی‌شوند. برخی دیگر نیز برای هیچ هدفی مناسب نیستند.
۱. سؤالاتی که فقط و فقط یک جواب یا راه‌حل درست دارند
این دسته از سؤالات کاربردهای خاص خود را دارند اما برای ایجاد بحث و تبادل نظر مناسب نیستند. زیرا همین که دانش‌آموز پاسخ سوال را بدهد بحث و گفتگو به پایان می‌رسد.
۲. سؤالات جواب کوتاه
سؤالاتی که با چه کسی، کجا، در چه تاریخی و … شروع می‌شوند یکی از ضعیف‌ترین نوع سؤالات برای ایجاد بحث و گفتگو با دانش‌آموز است.
۳. سؤالات مبهم یا کلی
برخی سوالات آن قدر گنگ و مبهم و یا کلی هستند که دانش‌آموز نمی‌داند به چه روشی باید به این سوال پاسخ بدهد. این نوع سوالات هیچ کاربردی در فرآیند آموزش و یادگیری ندارند.
۴. سؤالاتی با پاسخ‌های از پیش طراحی شده
همان‌طور که در قسمت‌های قبل هم اشاره کردیم برخی سوالات، باز هستند؛ یعنی می‌توانند چند جواب یا راه‌حل درست و قابل قبول داشته باشند. اما برخی مواقع با وجودی که سوال باز است، معلم آگاهانه یا ناآگاهانه دانش‌آموز را به سمتی هدایت می‌کند تا از همان راه‌حلی استفاده کند یا همان پاسخی را بدهد که خودش در ذهن دارد. این روش، خلاقیت و انگیزۀ دانش‌آموزان را کاهش می‌دهد و حتی گاهی آنها این عمل معلم را رفتاری غیرمنصفانه می‌دانند.
۵. سؤالات با پاسخ بله یا خیر
این دسته از سوالات نیز توانایی به چالش کشیدن اطلاعات و آموخته‌های دانش‌آموز را ندارند و تنها می‌تواند حفظیات و اطلاعات کلی او را محک بزنند. در صورت استفاده از چنین سوالاتی، بهتر است حتما از دانش‌آموز دلیل پاسخش را هم بپرسید تا بحث و تبادل نظر بیشتری ایجاد شود.
۶. سؤالاتی که دانش‌اموز را ناچار می‌کند سوال دیگری نپرسد
گاهی اوقات معلم با تصور اینکه تمام آنچه را که لازم بوده برای دانش‌آموز توضیح داده است از چنین جملاتی استفاده می‌کند “بسیار خب، هر چیزی که لازم بود بلد باشی رو بهت گفتم. سوال دیگه‌ای هم مونده؟” در چنین شرایطی دانش‌آموز احساس می‌کند که اگر سوالی بپرسد از ضعف یا بی‌دقتی اوست چرا که معلم مدعی است هر آنچه که باید بداند را برای او ارائه کرده است.
نکات مهم در هنگام مطرح کردن سرالات
- در صورتی که دانش‌آموز سوال را به درستی متوجه نمی‌شود آن را به شیوۀ ساده‌تری مطرح کنید.
- پاسخ‌های نادرست را به حال خود رها نکنید. با پرسیدن سوالات بعدی به دانش‌آموز کمک کنید تا متوجه اشتباهات خود شود یا به او فرصت بدهید تا مجددا به سؤال فکر کند.
- برای هر پاسخی که دانش‌آموز می‌دهد از او قدردانی کنید و برای پاسخ‌های عالی، او را به شیوه‌ای مناسب تشویق کنید.
- بین تعداد سوالات باز (سوالاتی که می‌تواند چند جواب درست داشته باشد) و بسته (سوالاتی که فقط یک جواب درست دارد و حفظیات دانش‌آموز را محک می‌زند) و همچنین سوالات محتوایی (چه کسی، چه چیزی، چه زمانی) و فرآیندی (چرا، چطور) تعادل برقرار کنید.
- بعد از طرح سوال، به دانش‌آموز فرصت فکر کردن بدهید.
- با پرسیدن سوالاتی مانند “آیا هنوز هم فکر میکنی …” به او این فرصت را بدهید تا در صورت تمایل پاسخ یا نظر خود را تغییر دهد.
- در کلاس‌های گروهی نظر بقیۀ دانش‌آموزان را در مورد پاسخ یک دانش‌آموز بپرسید.
- به تیپ شخصیتی دانش‌آموز و نحوۀ پاسخگویی، سرعت، تن و لحن صدای او احترام بگذارید.
- سوالات کمتر اما با کیفیت‌تر بپرسید.
سخن پایانی
همان طور که در ابتدای مقاله هم اشاره کردیم سوال پرسیدن به شیوۀ مؤثر یکی از بخش‌های مهم در فرآیند آموزش و یادگیری است. سوالاتی که معلم مطرح می‌کند و نحوه بیان آنها تاثیر بسزایی در این فرآیند دارد و می‌تواند به دانش‌آموز کمک کند به جای تکیه بر حفظیات، فکر کردن، تحلیل کردن و تعمیم دادن را یاد بگیرد. همین امر می‌تواند یکی از عوامل تاثیرگذار بر ایجاد روابط مثبت بین معلم و دانش‌آموز باشد. در این مقاله تلاش کردیم تا روش‌های به برخی روش‌های مفید برای بحث و گفتگو با دانش‌آموز اشاره کنیم. از اینکه تا پایان این مقاله همراه ما بودید از شما سپاسگزاریم.
نظر خود را در مورد این مطلب بیان کنید: