هر آنچه که باید در مورد ارتباط معلم با دانش آموزان، والدین و همکاران بدانید

در فرهنگ لغت آکسفورد، ارتباطات (communications) به عنوان “فرایند یا علمِ انتقال پیام‌ها و اطلاعات” تعریف شده است. با همین تعریف کوتاه و مختصر، می‌توان‎‌ به نقش تأثیرگذارِ مهارت‌های ارتباطی معلم پی برد. چرا که معلمان دائما در حال انتقال دانش و اطلاعات به دانش‌آموزان هستند.

تحقیقات نشان می‌دهند که تسلط معلم بر دانشِ موضوعی، تنها ۵۰ درصد بر روی موفقیت او در تدریس تأثیر می‌گذارد. ۵۰ درصدِ دیگر این موفقیت، به مهارت‌های ارتباطی او -ارتباط معلم با دانش آموزان، ارتباط معلم با والدین و سایر همکاران- بستگی دارد. همچنین ثابت شده است که میزان ارتباط و تعامل بین معلم و دانش‌آموز، تأثیر مستقیمی بر روی موفقیت تحصیلی شاگردان دارد (alamgir khan, 2017).

بنابراین توانایی برقراری ارتباط مؤثر و ایجاد رابطۀ صمیمانه با دانش‌آموزان، والدین و همکاران، یکی از مهم‌ترین مهارت‌هایی است که هر معلمی باید در خود تقویت کند. در این مقاله از مجله اساتید استادبانک (بزرگترین سامانۀ تدریس خصوصی در ایران)، به بررسی موضوع مهم مهارت‌های ارتباطی معلم پرداخته‌ایم و راهکارهایی را برای بهبود آن ارائه کرده‌ایم. لطفا با ما همراه باشید.

راهکارهایی برای اثربخش کردن ارتباط معلم با دانش‌آموزان

همان طور که در ابتدای مقاله هم اشاره کردیم، فرایند انتقال دانش به دانش‌آموزان، چه به صورت کلامی و چه به صورت غیرکلامی، نیازمند مهارت‌های ارتباطی معلم است.

معلم باید مفاهیم درس را با سبک‌های مختلفِ یادگیریِ دانش‌آموزان هماهنگ کند، انگیزۀ یادگیری را در آن‌ها ایجاد کند، با دانش‌آموزان روابط حمایتی بسازد، کلاس را مدیریت کند، به دانش‌آموز بازخورد بدهد و محیط یادگیری امن و اثربخشی را در کلاس ایجاد کند.

هر چه معلم مهارت‌های ارتباطی بهتری داشته باشد، این وظایف را به شیوۀ مؤثرتری انجام می‌دهد و به نوبۀ خود، دانش‌آموزان نیز پیشرفت تحصیلی بیشتری خواهند داشت.

در ادامۀ این بخش، راهکارهایی را برای ارتباطِ بهترِ معلم با دانش‌آموزان ارائه کرده‌ایم.

۱. ایجاد یک محیط یادگیری امن و حمایتی

وجود روابط حمایتی بین معلم و دانش‌آموز، تأثیر مثبتی روی افزایش مشارکت دانش‌آموزان و پیشرفت تحصیلی آن‌ها دارد. حتی ادعا می‌شود که روابط حمایتی می‌توانند این فرضیه را که “دانش‌آموزان کم بضاعت، موفقیت تحصیلی کمتری دارند”  نفی کنند. (O’Connor & McCartney, 2007).

ایجاد چنین محیط حمایتی، با استفاده از بهبود ارتباط معلم با دانش آموزان امکان‌پذیر است. به عنوان فردی که در مسیر تبدیل شدن به بهترین معلم گام برمی‌دارد، باید نسبت به دانش‌آموزان خود شناخت کافی به دست آورید و به آن‌ها این اطمینان را بدهید که از قضاوت و تحقیر در کلاس، در امان هستند. نگرش مثبت، احترام به دانش‌آموزان، دلسوزی و همدلی با آن‌ها در ایجاد محیط امن و قابل اعتماد بسیار کمک‌ کننده هستند.

برای ایجاد محیط یادگیری امن و مثبت چه کنیم؟

♦ سعی کنید در روزهای اول تدریس، نام همۀ دانش‌آموزان را یاد بگیرید. برای آن‌ها این فرصت را فراهم کنید تا با اطمینان خاطر در مورد مشکلات و مسائلشان با شما صحبت کنند. در گفتگوهای خود با دانش‌آموزان، حس همدلی و حمایت را به آن‌ها منتقل کنید. هرگز عقاید و افکارشان را قضاوت نکنید یا مورد تمسخر قرار ندهید.

♦ ممکن است برخی دانش‌آموزان از اینکه در مقابل سایر همکلاسی‌های خود صحبت کنند احساس خوبی نداشته باشند. در چنین شرایطی باید با استفاده از برخی روش‌ها، احساس امنیت بیشتری را در دانش‌آموز ایجاد کنید.

♦ با این حال دقت داشته باشید که در تعامل با دانش‌آموزان، مشارکت در کلاس نباید به صورت اجباری اتفاق بیفتد. چرا که ممکن است برخی از دانش‌آموزان که به نظر بسیار ساکت هستند، مهارت‌های شنیداری فوق‌العاده‌ای داشته باشند و علی رغم عدم مشارکت، به اندازۀ سایر دانش‌آموزان، در یادگیری موفق باشند.

در دانش‌آموزانتان این حس را ایجاد کنید که از قضاوت و تحقیر در امان هستند و تحت هر شرایطی با احترام کامل با آن‌ها رفتار خواهد شد.

۲. استفاده هر چه بیشتر از کارهای گروهی

استفاده از روش تدریس فعال، از جمله بحث‌ها و کارهای گروهی در کلاس، به ایجاد محیط یادگیری بهتر کمک می‌کنند. دانش‌آموزان با شرکت در گروه‌های کوچک می‌توانند نظرات خود را با دیگران به اشتراک بگذارند و مهارت‌های ارتباطی خود را بهبود دهند.

 این نوع فعالیت‌ها فرصت خوبی را برای شاگردان فراهم می‌کنند تا سؤالات خود را از شما بپرسند و بازخوردهای لازم را دریافت کنند. این امر باعث بهبود ارتباط معلم با دانش‌ آموزان و همچنین درک بهتر درس می‌شود.

از سوی دیگر می‌توانید از طریق کار تیمی با سایر همکاران نیز، مهارت‌های ارتباطی خود را ارتقا دهید. برنامه‌ریزی‌های گروهی، به اشتراک گذاشتن ایده‌ها، حل مسائل مختلف با همکاری یکدیگر، باعث بهبود مهارت‌های ارتباطی و شیوۀ تعامل شما با دیگران می‌شود.

۳. استفادۀ مناسب از زبان بدن

ارتباطات، علاوه بر بخش کلامی، شامل بخش غیرکلامی نیز می‌شود. به عنوان معلم مدرسه یا معلم خصوصی باید اطمینان حاصل کنید که سیگنال‌هایی که از طریق زبان بدن خود می‌دهید، مثبت، مطمئن و گیرا باشند.

♦ برای مثال، برقراری ارتباط چشمی با دانش‌آموزان در حین صحبت کردن و به خصوص هنگام تدریس، نشان دهندۀ حمایت و توجه شما نسبت به آن‌ها است. این موضوع باعث می‌شود که دانش‌آموزان توجه بیشتری به درس داشته باشند که در یادگیری و افزایش تعامل معلم و دانش‌آموزان تاثیر مستقیمی دارد.

♦ برای این که بتوانید تماس چشمی خود را در حین تدریس حفظ کنید، لازم است روی مطالب درسی تسلط کامل داشته باشید و نیازی به استفاده از کتاب و یادداشت نداشته باشید.

♦ در حین تدریس، برای تأکید روی برخی موضوعات، باید از زبان بدن استفاده کنید. این موضوع باعث افزایش ارتباط معلم با دانش آموزان می‌شود و به لحاظ بصری برای شاگردان بسیار جذاب و به یاد ماندنی‌تر خواهد بود.

استفاده از زبان بدن در مواجهه با رفتارهای نامناسب دانش آموزان

زبان بدن در برخورد با رفتارهای منفی دانش آموزان نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.

برای جلوگیری از ایجاد تنش و درگیری، هیچ گاه از رفتارها و حرکات تهاجمی استفاده نکنید. بالای سر او دست به سینه و با صدای بلند او را مؤاخذه نکنید. بلکه بهتر است کنار گوش او و با صدای آهسته به او تذکر دهید و یا بیرون از کلاس در مورد رفتارهای منفی با او صحبت کنید. این روش علاوه بر حفظ شخصیت دانش‌آموز، اثربخشی بیشتری نیز دارد.

۴. گوش دادن فعال و مؤثر

در مورد ارتباط معلم با دانش آموزان، نباید از “گوش دادن فعالانه” غافل شد. بر اساس تحقیقات انجام شده، بیش از ۶۰ درصد از سوء تفاهم‌ها در ارتباط با دیگران، ناشی از ضعف در مهارتِ گوش دادن است. (Caruso, Colombi, & Tebbit, 2017)

تمرین خوب گوش دادن در کلاس، به دو دلیل می‌تواند برای شما مفید باشد. در وهلۀ اول شما الگویی برای دانش‌آموزانتان خواهید شد که مهارت‌های شنیداری خود را بهبود دهند و در نتیجه درس‌ها را بهتر به خاطر بسپارند. در وهلۀ دوم نیز با استفاده از گوش دادن فعال می‌توانید از بروز بسیاری از سوء تفاهم‌ها در تعامل با شاگردانتان جلوگیری کنید.  ‌

 گوش دادن فعال و مؤثر، بهترین روش برای پرورش درک متقابل در کلاس درس و روشی عالی برای برقراری ارتباط اثربخش و نزدیک با دانش‌آموزان است.

سوال پرسیدن بخش مهمی از فرایند گوش دادن مؤثر و فعال است.

۵. بازخورد دادن

یکی دیگر از مؤلفه‌های اصلی در بحث ارتباط معلم با دانش آموزان، بازخورد دادن (feedback) است. در سال‌های اخیر، در رابطه با این موضوع، مطالعات زیادی انجام شده است. بازخوردهای مثبت (مانند تشویق)، باعث افزایش اعتماد به نفس در شاگردان، ایجاد یک محیط یادگیری حمایتی و موفقیت تحصیلی دانش‌آموزان می‌شود.

بازخوردهای مثبت

از بازخوردهای مثبت برای اصلاح رفتارهای اشتباه دانش‌آموزان نیز می‌توان استفاده کرد (Howell, Caldarella, Korth, & Young, 2014).

♦ البته در نظر داشته باشید که استفاده از بازخوردهای مثبت، در شرایطی که دانش‌آموز سزاوار آن نیست، نه تنها سازنده نیست بلکه می‌تواند در فرایند یادگیری اثر منفی نیز داشته باشد (Cannella, 1986).

♦ یکی دیگر از نکات مهم در مورد بازخوردهای مثبت، عدم استفاده از عبارات کلی و مبهم مانند “فوق‌العاده‌س”، “چه کار خوبی” و غیره است. این عبارات انگیزه‌ای در دانش‌آموز ایجاد نمی‌کنند، زیرا آن‌ها متوجه نمی‌شوند که دقیقا برای چه بخشی از کار مورد تشویق قرار گرفته‌اند.

♦ استفادۀ بیش از حد از تشویق و بازخورد مثبت نیز سازنده نیست. دانش‌آموزی که به بازخوردهای مثبت و تمجید همیشگی معلم عادت کرده است، در شرایطی که مورد تشویق قرار نمی‌گیرد دچار سرخوردگی و بی‌انگیزگی می‌شود.

به طور خلاصه بازخوردهای مثبت باید واضح ، شفاف و در قبال یک شایستگی واقعی صورت بگیرند. در حین ارائۀ بازخورد مثبت، نام دانش‌آموز را به زبان بیاورید و مشخص کنید که دقیقا برای چه کاری مورد تشویق قرار گرفته است.

بازخوردهای منفی

بر اساس تحقیقات انجام شده، متأسفانه معلمان در تعامل خود با دانش‌آموزان در کلاس‌های درس، از بازخوردهای منفی بیشتر از بازخوردهای مثبت استفاده می‌کنند.

اگر چه که در مواردی، بازخوردهای منفی باعث تغییر رفتار اشتباه دانش‌آموز یا افزایش تلاش او می‌شود، اما از سوی دیگر این نوع رفتار، منجر به ایجاد تنش در روابط دانش آموز و معلم و پایین آمدن احتمال موفقیت‌های تحصیلی او در طولانی مدت خواهد شد. (Wu et al., 2010)

در شرایطی که ناچار به ارائۀ بازخوردهای منفی هستید باید به صورت صریح و شفاف به رفتاری که قصد متوقف کردن آن را دارید، اشاره کنید. دلیل آن را به دانش‌آموز توضیح دهید (برای مثال، “دیگه نباید این کار رو انجام بدی، کار خیلی خطرناکیه”).  به او فرصت فکر کردن بدهید. استفاده از این روش‌ها، اثربخشیِ بازخوردهای منفی را افزایش می‌دهد و از مضرات آن می‌کاهد.

۶. به کار گرفتن حس شوخ طبعی

بر اساس مطالعات انجام شده، استفاده از حس شوخ‌طبعی در کلاس، باعث افزایش یادگیری، ایجاد انگیزه در دانش آموزان و ایجاد رابطۀ مثبت بین معلم و دانش‌آموزان می‌شود. (Segrist & Hupp, 2015)

 با استفاده از این روش می‌توانید با دانش‌آموزان خود ارتباط صمیمانه‌تری برقرار کرده و آن‌ها را به درس علاقمند کنید. برای مثال، می‌توانید از لطیفه یا حکایت‌های خنده‌دار استفاده کنید، مثال‌های شخصی بزنید یا به شوخی‌های محترمانۀ دانش‌آموزانتان بخندید.

در این مورد باید بسیار حساس و دقیق باشید؛ در مورد حساسیت‌های دانش‌آموزان مانند مذهب، قومیت، لهجه و غیره شوخی نکنید. از شوخی‌های غیرمرتبط با درس، شوخی‌های تهاجمی، جنسیتی و غیره خودداری کنید.

 ۷. استفاده از مهارت‌های تکنولوژیک

استفاده از تکنولوژی‌های آموزشی و ابزارهای فناورانه در تدریس نظیر کامپیوتر، ویدیوهای آموزشی و منابع آنلاین، روش دیگری برای ارتباط با دانش‌آموزان در سبک‌های یادگیری مختلف و افزایش مشارکت آن‌ها در کلاس است. سعی کنید که با مهارت‌های تکنولوژیک مفید در زمینۀ تدریس آشنا شوید و از این ابزارها به صورت منظم در تدریس خود استفاده کنید.

۸. شفافیت و وضوح در کلام

خوب ارتباط برقرار کردن و خوب درس دادن، هر دو با “درک کردن” و “درک شدن” در ارتباط هستند. به همین دلیل، به عنوان یک معلم باید همیشه صریح، شفاف و واضح صحبت کنید و کلمات را متناسب با درک دانش‌آموزانتان انتخاب کنید. این موضوع به خصوص در مورد ارتباط معلم با دانش‌آموزان ابتدایی از اهمیت بالاتری برخوردار است.

♦ در هنگام نوشتن طرح درس اطمینان حاصل کنید که موضوعات پیچیده را به بخش‌های ساده و منطقی تقسیم‌بندی کرده‌اید به گونه‌ای که برای شاگردانتان به طور کامل قابل درک باشند. سعی کنید با پرسیدن چند سؤال و درخواست خلاصه‌نویسی از دانش‌آموزانتان، اطمینان حاصل کنید که تدریس شما کاملا شفاف و واضح بوده است.

♦ در مورد دانش‌آموزان ابتدایی، استفاده از سؤالات بسته با پاسخ بله یا خیر، سؤالات چند گزینه‌ای یا جملات شروع کننده برای ارتباط بسیار مؤثر است. در مورد دانش‌آموزان مقاطع بالاتر سؤالات باز (مانند نظرت در این مورد چیه؟ و…) به توسعه مهارت‌های حل مسأله و تفکر خلاق در آن‌ها کمک می‌کند.

ارتباط بین معلم و والدین

به عنوان یک معلم باید بتوانید با والدین نیز ارتباط مؤثری داشته باشید. این ارتباط را می‌توان از طریق رسانه‌های مختلف مانند تلفن، ایمیل، جلسات حضوری و غیره برقرار کرد. بنابراین لازم است که هم در بخش ارتباطات کلامی و هم در بخش ارتباطات نوشتاری، مهارت کافی داشته باشید.

ناتوانی در برقراری ارتباط مؤثر با والدین می‌تواند منجر به تردید آن‌ها در توانایی‌های تدریس شما و در نتیجه شکایت‌های احتمالی از شما شود. ضمن اینکه والدین نمی‌توانند تحلیل درستی از عملکرد و توانایی‌های فرزندشان و نیازهای آموزشی او داشته باشند. در نهایت، ضعف در این موضوع به چالشی بین معلم و والدین تبدیل خواهد شد.

شفافیت و درایت معلم در تعامل با والدین، از بسیاری از چالش‌های آینده جلوگیری خواهد کرد.

ارتباط معلم با همکاران

تدریس یک کار انفرادی نیست. شغل معلمی به همکاری و ارتباط با سایر همکاران نیز نیاز دارد. ارتباط مؤثر با سایر همکاران در موفقیت شما به عنوان معلم بسیار تأثیرگذار است. انجام برنامه‌ریزی‌های درسی به همراه همکاران، به اشتراک گذاری تجربیاتتان با آن‌ها، حضور در جلسات، ارتباط با مدیر و غیره، همگی نیازمند مهارت‌های ارتباطی خوبی از سوی معلم هستند.

♦ اگر احساس می‌کنید از سایر همکارانتان جدا افتاده‌اید یا همواره درگیر تعارض و کشمکش با آن‌ها هستید، به احتمال زیاد باید تغییراتی را در خودتان ایجاد کنید و مهارت‌های ارتباطی خود را در این زمینه توسعه دهید.

علاوه بر این نکات، در ارتباط با همکارانتان بهتر است موارد زیر را نیز در نظر بگیرید:

• در حضور شاگردانتان، مدیر، سایر معلم‌ها و والدین، از معلم‌های دیگر بدگویی نکنید.
• انتقاد‌های مخرب را کنار بگذارید و تا حد امکان از انتقادهای سازنده، تشویق و حمایت استفاده کنید.
• با تواضع و فروتنی با همکارانتان ارتباط برقرار کنید.
• نگرش مثبت خود را تقویت کنید.
• حساسیت‌های افراد را درک کنید.
• به علایق آن‌ها توجه نشان دهید.

انزوا یا تعارض مداوم معلم با سایر همکاران نشان دهندۀ وجود مشکل در مهارت‌های ارتباطی او است.

معرفی کتاب در زمینۀ ارتباط معلم با دانش آموزان

یکی از بهترین کتاب‌ها در مورد ارتباط معلم با دانش آموزان، کتاب روابط معلم و دانش‌آموز  است که توسط دکتر هایم جی. گینات، معلم و روان درمانگر مطرح دنیا نوشته شده است.

این کتاب را می‌توان به عنوان یک راهنمای عملی و کاربردی برای معلمانی که علاقمند به ایجاد روابط سازنده با شاگردان و پر کردن شکاف ارتباطی بین معلم و دانش‌آموز هستند، معرفی کرد.

استادبانک محلی برای آموزش معلم خصوصی و کسب درآمد از تدریس

در این مقاله از سایت معلمان استادبانک، به بررسی موضوع ارتباط معلم با دانش‌ آموزان، والدین و همکاران پرداختیم. استفاده از راهکارهای ارتباطی که در بالا به آن‌ها اشاره کردیم به شما کمک می‌کند تا به معلم موفق‌تری (چه در کلاس‌ خصوصی و چه در کلاس‌های گروهی) تبدیل شوید. معلمی که می‌تواند نیازهای ارتباطی دانش‌آموزان خود را به شیوه‌های صحیح رفع کند.

استادبانک تلاش می‌کند تا با ارائۀ آموزش‌های مفید در رابطه با شغل معلمی، در ارتقای دانش و پیشرفت شغلی معلمان و فرهنگیان عزیز کشور، نقشی تأثیرگذار داشته باشد. 

♦ در صورت تمایل می‌توانید از سایر مقالات مجله اساتید استادبانک، و دوره‌های آموزشی رایگان آن مانند اخلاق حرفه‌ای تدریس خصوصی و تکنیک‌های تدریس آنلاین استفاده کنید. با شرکت در این دوره‌ها به هزاران تجربۀ ثبت شده توسط اساتید استادبانک نیز دسترسی خواهید داشت.

♦ همچنین اگر علاقمند به تدریس و همکاری با سایت استادبانک در زمینۀ تدریس خصوصی هستید، می‌توانید از طریق لینک عضویت اساتید مراحل ثبت نام خود را طی کنید.

♦ چنان چه در مورد ثبت‌نام، نحوۀ همکاری و سایر خدمات آموزشی استادبانک نیاز به راهنمایی و مشاوره داشتید، می‌توانید با شماره ۰۲۱۹۱۰۰۵۳۴۳ تماس بگیرید.