آنچه در این مقاله می‌خوانید
همه ما چه در جایگاه معلم و چه در جایگاه پدر یا مادر، علاقمند به موفقیت تحصیلی شاگردان و فرزندان‌مان هستیم. به همین دلیل تمام تلاش خود را به کار می‌گیریم تا محیط یادگیری مناسبی را در منزل یا کلاس درس برای آنها فراهم کرده و به پیشرفت تحصیلی روزافزون آنها کمک کنیم. با این وجود بسیاری از ما شاهد افت تحصیلی برخی از شاگردان یا فرزندان‌مان و بی علاقگی آنها به ادامه تحصیل هستیم.
اما چه عواملی بر روی کاهش عملکرد تحصیلی دانشآموزان تاثیر می‌گذارد؟ چطور می‌توان از افت درسی آنها پیشگیری کرد؟ نقش معلم خصوصی و مشاور تحصیلی در مقابله با معکوس شدن روند پیشرفت درسی دانشآموزان چیست؟ در این مقاله از بخش مشاوره تحصیلی مجله اساتید استادبانک (بزرگترین و معتبرترین پلتفرم آموزش خصوصی در کشور)، به بررسی همۀ این سؤالات پرداخته‌ایم.
افت تحصیلی چیست؟
در پاسخ به این سوال که “منظور از افت تحصیلی چیست؟” به طور خلاصه می‌توان گفت که افت تحصیلی (academic failure)، به معنای کاهش عملکرد درسی و تحصیلی دانشآموز در اکثر دروس یا دروس مهم و اساسی است.
به عبارتی دیگر پایین آمدن سطح درسی شاگرد، فرآیندی است که طی آن، فرد به مرور زمان در مقایسه با سایر همکلاسی‌های خود و همچنین در قیاس با نمرات پیشین کسب شده توسط او، نتایج ضعیف‌تری را کسب میکند و پس از مدتی ارتباط او با مدرسه و سیستم آموزشی بسیار کمرنگ میشود.
افت تحصیلی در برخی دانشآموزان به صورت مقطعی رخ می‌دهد. برای مثال زمانی که مدرسه محل تحصیل دانش آموز در طی سال تحصیلی تغییر میکند و یا از یک مقطع وارد مقطع بالاتر میشود، معمولا شاهد افت درسی و کاهش عملکرد دانش آموز خواهیم بود. در برخی موارد نیز این موضوع به یک مشکل دائمی تبدیل میشود و می‌تواند تا جایی پیش برود که منجر به ترک تحصیل دانش آموز شود.
معلمان چه در جایگاه معلم مدرسه و چه در جایگاه معلم خصوصی، در خط مقدم تشخیص افت تحصیلی دانشآموزان هستند و در صورت شناسایی به موقع مشکل، می‌توانند دانشآموز را به یک مشاور درسی ارجاع داده و برای جبران افت تحصیلی به او کمک کنند.
دلایل افت تحصیلی دانش آموزان در مقاطع مختلف تحصیلی
مهم ترین علل افت تحصیلی دانش آموزان را می‌توان به دو دستۀ عوامل فردی و عوامل بیرونی تقسیم کرد. عوامل فردی در واقع عواملی هستند که به خود دانشآموز، ویژگیهای روحی و شخصیتی او مربوط میشود. بنابراین دانشآموز می‌تواند با ایجاد تغییراتی در شخصیت یا سبک زندگی خود، با این مشکلات مقابله کرده و به پیشرفت تحصیلی خود کمک کند.
اما عوامل بیرونی که یکی دیگر از علل اصلی افت تحصیلی دانش آموزان نیز به شمار می‌روند، تحت کنترل شاگرد قرار ندارد اما می‌توان با به کارگیری راهکارهای ارائه شده از سوی مشاور تحصیلی، تا حد زیادی به رفع این موانع یا کمتر کردن اثر آنها کمک کرد.
در این بخش از مقاله به بررسی این دو دستۀ مهم و تاثیرگذار در افت درسی دانش آموزان می‌پردازیم.
۱. عوامل فردی تاثیرگذار بر افت تحصیلی
همان طور که گفتیم یکی از عوامل موثر بر افت تحصیلی دانش آموزان، فاکتورهای فردی دانش آموز است. برخی از این فاکتورها عبارتند از:
۱-۱ نداشتن انگیزه و هدف برای ادامه تحصیل
انگیزۀ یادگیری در دانشآموزان، به معنای تمایل درونی آنها برای مشارکتِ طولانی مدت و با کیفیت، در فرآیند یادگیری، و متعهد ماندن به این فرآیند است (Carole Ames 1990).
هر چقدر هم تمامی عوامل و شرایط بیرونی برای ادامه تحصیل شاگرد فراهم باشد، تا زمانی که خود دانش آموز انگیزه کافی برای یادگیری نداشته باشد، باز هم شاهد پیشرفت تحصیلی او نخواهید بود. دلایل مختلفی برای بی انگیزگی دانشآموزان برای یادگیری وجود دارد اما یکی از مهم‌ترین آنها نداشتن هدف مشخص برای ادامه تحصیل است.
برخی از دانشآموزان در سال‌های اول تحصیل، برای جلب رضایت والدین و کسب تجربیات جدید، تلاش می‌کنند تا در مدرسه نتایج خوبی بگیرند. اما با عبور از این دوران و ورود به پایه‌های بالاتر، اشتیاق و علاقۀ بسیاری از آنها برای یادگیری، به میزان زیادی کاهش می‌یابد. مطالعه و یادگیری نه تنها برای آنها لذت‌بخش نیست، بلکه بسیار دشوار و خسته‌کننده است و به مرور دچار افت درسی می‌شوند.
۱-۲ نداشتن مهارت‌های مطالعه و برنامه ریزی درسی
برای اینکه دانشآموز، عملکرد تحصیلی خوبی داشته باشد، داشتن هدف و انگیزه و مطالعۀ دروس، به تنهایی کافی نیست. بسیاری از ما دانش آموزان و دانشجویانی را مشاهده کرده‌ایم که با وجود داشتن هدف مشخص و مطالعۀ شبانه روزی درس‌ها، به هدف مورد نظر خود دست پیدا نمی‌کنند و پیشرفت تحصیلی آنها با میزان تلاش‌شان تناسبی ندارد.
در صورتی که دانشآموز، با مهارت های پیش از مطالعه، حین مطالعه و پس از مطالعه آشنا نباشد و یا برنامه ریزی درسی و مطالعاتی مشخصی برای مرور درس‌های خود تدوین نکرده باشد، به مرور زمان شاهد افت تحصیلی او خواهیم بود. چرا که در ازای انرژی و زمانی که صرف میکند، نتیجۀ مد نظر خود را کسب نکرده و پس از مدتی انگیزۀ مطالعه و تحصیل از دست می‌دهد.
۱-۳ مشکلات روحی و افت عملکرد تحصیلی
وجود برخی مشکلات در زندگی شخصی یا اجتماعی دانشآموز، ممکن است منجر به بروز اختلالاتی مانند افسردگی، اضطراب در دانشآموزان و غیره شود. در چنین شرایطی ویژگیهای عمومی دانش آموز مانند اعتماد به نفس و سطح انرژی، و همچنین توانمندی‌های تحصیلی او مانند تمرکز، حافظه و یادگیری تحت تاثیر این اختلالات قرار می‌گیرند.
وجود مشکلات روحی به مرور زمان منجر به کاهش انگیزۀ مطالعه در دانش آموز و در نتیجه کاهش نمرات و عملکرد تحصیلی او میشود و در نهایت به عنوان معلم یا پدر و مادر، شاهد افت درسی او خواهید بود. مطالعه بیشتر: اضطراب دانش آموزان ابتدایی
۱-۴ اختلالات یادگیری یکی از علل اصلی افت تحصیلی در دانش آموزان ابتدایی
اصطلاح اختلال یادگیری معمولا برای دانش‌آموزانی به کار می‌رود که ضریب هوشی متوسط یا بالاتر از متوسط دارند، اما در یادگیریِ برخی موضوعات و مفاهیم درسی، دچار مشکل هستند و از نظر درسی، در سطحی که از آنها انتظار می‌رود، قرار ندارند.
بر اساس مقاله‌ای که در سایت ScienceDaily منتشر شده است، بیش از ۱۰ درصد دانشآموزان، با مشکلات مربوط به اختلالات یادگیری دست و پنجه نرم می‌کنند. برخی از کودکان نیز درگیر بیش از یک نوع اختلال یادگیری هستند.
اختلالات یادگیری یکی از علل اصلی افت تحصیلی در دانش آموزان ابتدایی است. بی توجهی به مشکلات یادگیری دانشآموزان، از جمله اختلال یادگیری ریاضی، اختلال دیکته نویسی، اختلال خواندن و عدم درمان آنها، می‌تواند چالش‌های فراوانی را در زمینۀ تحصیلی برای آنها ایجاد کند و منجر به افت تحصیلی و پایین آمدن نمرات درسی آنها شود.
۱-۵ سبک زندگی دانش آموزان از عوامل تاثیرگذار بر افت درسی
وجود برخی اشتباهات در سبک زندگی دانشآموزان را می‌توان یکی از علل اصلی افت تحصیلی در دانش آموزان دبیرستانی و دانش آموزان سایر مقاطع در نظر گرفت.
استفادۀ طولانی مدت از گوشی، گشت و گذار بیش از اندازه در فضاهای مجازی، ناتوانی در مدیریت صحیح زمان برای مطالعه، استراحت و تفریح، اهمال کاری و به تعویق انداختن انجام کارها، پرخوری یا کم‌خوری، پرخوابی یا کم خوابی، همۀ این‌ها می‌توانند بر سلامت جسم و روان دانشآموزان تاثیر منفی داشته باشند و در نهایت منجر به افت تحصیلی دانشآموز شوند.
۲. افت درسی ناشی از عوامل بیرونی
عوامل بیرونی که می‌توانند منجر به پایین آمدن عملکرد درسی دانشآموز شوند و پیشرفت تحصیلی او را تحت تاثیر قرار دهند به دو دسته اصلی خانواده و مدرسه تقسیم می‌شوند. در این بخش به بررسی این عوامل می‌پردازیم.
۲-۱ عوامل خانوادگی و تاثیر آن بر پیشرفت یا افت درسی شاگردان
هر خانواده‌ای چه با جایگاه اجتماعی و درآمد بالا و چه در سطوح پایین درآمدی، دچار چالش‌ها و مشکلات خاص خود است. از آن جا که دانشآموزان در سنی هستند که توانایی پایینی برای سازگاری با این چالش‌ها دارند، در بسیاری از موارد تحت تاثیر این موضوعات قرار می‌گیرند و دچار افت تحصیلی می‌شوند.
از جمله مشکلات خانوادگی که بر روی عملکرد تحصیلی دانشآموز تاثیرگذار می‌گذارد، عبارتند از:
- مشکلات مالی خانواده و ناتوانی در تامین هزینه‌های تحصیلی دانشآموز
- اختلافات خانوادگی یا جدایی والدین
- مشکلات روحی والدین
- بیماری یکی از اعضای خانواده
- سطح پایین تحصیلات یا جایگاه اجتماعی والدین
- تجربه حوادث غیرمترقبه مانند تصادف و غیره
- بی توجهی والدین به فرزند و اختصاص ندادن زمان کافی به او
- کار کردن دانشآموز برای رفع احتیاجات خانواده
۲-۲ نقش مدرسه در موفقیت یا شکست تحصیلی دانشآموزان
ساختار مدارس و شرایط موجود در مدرسه از دیگر عواملی است که می‌تواند بر وضعیت تحصیلی دانش آموز تاثیر مثبت یا منفی داشته باشد.
بدون شک شخصیت معلم، شیوه‌های تدریس او و نحوۀ برقراری ارتباط با دانش آموزان تاثیر شگرفی روی افت تحصیلی دانشآموزان دارد. برخی معلمان اگرچه که توانایی بالایی در تدریس دارند اما اطلاعات کافی در رابطه با شیوه‌های تشویق و تنبیه دانش آموزان ندارند. برخی از آنها نیز با صحبت‌ها و باورهای نادرست، انگیزۀ ادامه تحصیل و یادگیری را در شاگردان خود از بین می‌برند.
دیگر عواملی که می‌تواند در محیط مدرسه منجر به افت تحصیلی شاگردان شوند عبارتند از:
- تجربیات منفی دانشآموز در محیط مدرسه یا کلاس درس
- عدم ارتباط رضایت بخش با همکلاسی‌ها و معلمان
- کمبود امکانات آموزشی و رفاهی مدرسه
- برنامه‌های درسی و آموزشی نامناسب
- برخورد نامناسب مدیر و معاونان با دانشآموزان و غیره
۲-۳ سایر عوامل تاثیرگذار بر کاهش عملکرد درسی شاگردان
علاوه بر نقش خانواده و مدرسه، نباید تاثیر جامعه، همسالان و نظام آموزشی نامناسب و مشکلات آموزش مجازی را نیز در افت تحصیلی شاگردان نادیده گرفت. مشکلات اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و آموزشی موجود در جامعه منجر به ایجاد مشکلات زیادی در خانواده‌ها و مدارس میشود و همین امر مستقیما وضعیت درسی شاگردان را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
ضمن اینکه ارتباط با دوستان نامناسب با سنین بسیار بالاتر از رده سنی شاگرد، یا دوستانی که دچار مشکلاتی مانند اعتیاد، ترک تحصیل و غیره هستند می‌تواند منجر به کاهش انگیزه دانش آموز برای ادامه تحصیل و در نتیجه افت درسی و پایین آمدن نمرات او شود.
افت تحصیلی ناشی از آموزش مجازی نیز (که به خصوص در دوران کرونا شایع شده بود) در بسیاری از دانشآموزان ثابت شده است. نبود تعاملات در آموزش مجازی، استفاده روش‌های تدریس سنتی در آموزش آنلاین، فقدان ابزارهای لازم برای نظارت کافی بر روی شاگردان از جمله آسیب‌های آموزش مجازی در کنار همۀ مزایای آن است.
راهکارهای جلوگیری از افت تحصیلی دانش آموزان
۱. ایجاد انگیزه در دانشآموزان و کمک به پیدا کردن هدف برای ادامه تحصیل
کمک به دانشآموز برای پیدا کردن هدف مشخص از ادامه تحصیل یکی از راهکارهای کاهش افت تحصیلی دانش آموزان است.
برای این کار بسیار ضروری است که دانشآموز از علایق و استعدادهای بالقوه و بالفعل خود مطلع شود. سپس با انتخاب یک هدف شغلی انگیره بخش و انتخاب رشته‌ای که متناسب با علایق و روحیات او باشد، به مراحل تحصیل خود به صورت کاملا هدفمند ادامه دهد.
دانش آموز برای پیدا کردن استعدادهای تحصیلی و شغلی خود به راهنمایی‌های معلم یا مشاور تحصیلی دارد. با مطالعه مقاله زیر اطلاعات بیشتری را در این زمینه کسب خواهید کرد. مطالعه بیشتر:
در کنار مشخص کردن هدف برای ادامه تحصیل، معلمان نیز باید تلاش کنند تا به شیوه‌های مختلف انگیزه‌های درونی و بیرونی را برای دانشآموزان خود ایجاد کنند. نقش عوامل درونی در این زمینه بسیار مهم‌تر است. چرا که معلم تا همیشه همراه دانشآموز نیست که بتواند با کمک عوامل خارجی همچنان انگیزۀ او را بالا نگه دارد. بنابراین معلم باید به دانشآموز کمک کند تا دلایل شخصی و درونی برای مطالعه، یادگیری و سخت‌کوشی پیدا کند.
مطالعه مقالات مربوط به ایجاد انگیزه در دانش آموزان که در مجله اساتید استادبانک منتشر شده است، در این زمینه بسیار کمک کننده خواهند بود.
۲. آموزش شیوه‌های مطالعه و برنامه ریزی درسی به دانش آموزان
اصول مطالعه و برنامه ریزی درسی باید از همان سال‌های اول تحصیل به شاگردان آموزش داده شود. البته باید این آموزش‌ها را در سطحی تنظیم کرد که برای هر ردۀ سنی در مقاطع تحصیلی مختلف قابل درک و استفاده باشد.
در پایه‌های اول تا چهارم ابتدایی اکثر والدین با فرزند خود در یادگیری دروس و برنامه ریزی مطالعاتی همراهی می‌کنند. به همین دلیل بسیار ضروری است که این اصول توسط معلم یا مشاور درسی به والدین نیز آموزش داده شود.
از سال پنجم به بعد، معمولا والدین مسئولیت مطالعه و برنامه ریزی را به خود دانش آموز می‌سپارند. همین موضوع باعث شده که افت تحصیلی شاگردان غالیا بعد از پایه چهارم آغاز شود.
دوره متوسطه دوم نیز شروع تحصیل در یک رشته تخصصی در سطح دبیرستان است. ضمن اینکه دانشآموزان در این دوره خود را برای رقابت در کنکور سراسری آماده می‌کنند. بنابراین مدارس باید آموزش‌های ویژه‌ای را در زمینۀ برنامه‌ریزی درسی برای پایه دهم تا دوازدهم، آموزش بهترین روش‌های مطالعه برای کنکور و غیره در نظر بگیرند.
۳. کمک گرفتن از معلم خصوصی برای مقابله با افت درسی شاگردان
نقش معلم خصوصی بر روی جبران افت تحصیلی دانش آموزان بر هیچ کس پوشیده نیست. کافیست مقاله “کلاس خصوصی با اعتماد به نفس دانشآموز چه میکند؟” در مجلۀ استادبانک را مطالعه کنید تا به اهمیت این گروه از معلمان در پیشرفت تحصیلی دانشآموز پی ببرید.
با توجه به این موضوع در صورتی که به عنوان معلم مدرسه یا مشاور تحصیلی فعالیت می‌کنید، لازم است در بسیاری از موارد، به خصوص در مواقعی که افت درسی شاگردان، ناشی از عدم آموزش صحیح به آنها است، کمک گرفتن از یک معلم خصوصی خوب را به آنها پیشنهاد کنید.
همچنین در صورتی که به عنوان معلم خصوصی فعالیت می‌کنید، تنها به تدریس اکتفا نکنید و با توجه به مقطع تحصیلی شاگرد، تلاش کنید تا در رابطه با سایر نیازهای درسی آنها اطلاعات کافی کسب کنید. برای مثال بسیاری از دانشآموزان مقطع ابتدایی دچار برخی اختلالات یادگیری هستند. معلم خصوصی می‌تواند با شناسایی به موقع این مشکلات از افت تحصیلی شاگرد جلوگیری کند.
۴. ارتباط با مشاور تحصیلی یکی از راه‌های مقابله با افت تحصیلی دانش آموزان
یکی از مهم‌ترین وطایف یک مشاور تحصیلی، کمک به دانشآموزان، معلمان و والدین در رابطه با افت درسی شاگردان است.
بسیاری از معلمان و والدین، شاهد کاهش نمرات دانش اموز، بی علاقگی او نسبت به مدرسه و ادامه تحصیل و بسیاری مشکلات دیگر در زمینۀ تحصیل فرزند یا شاگردشان هستند اما اطلاعات کافی راجع به علل این مشکلات و راهکارهای مقابله با آن ندارند. اینجاست که اهمیت مشاوره تحصیلی در زمینۀ بررسی افت تحصیلی مشخص میشود.
مشاور تحصیلی از طریق برگزاری جلساتی با شاگرد، والدین یا معلم او دلایل افت تحصیلی دانشآموز را کشف کرده و در مناسب‌ترین زمان، بهترین راه‌حل‌ها را برای افزایش انگیزه و علاقۀ دانش آموز به ادامه تحصیل ارائه می‌دهد.
مشاور تحصیلی می‌تواند، توانایی و استعداد دانشآموز را شناسایی کند و با تشویق و افزایش اعتمادبه‌نفس و خودباوری به او در پیشرفت تحصیلی کمک کند.
۵. سایر راه‌های پیشگیری از افت تحصیلی شاگردان
آموزش مهارت‌های زندگی و مدیریت زمان به شاگردان به آنها کمک میکند تا از هدر رفتن وقت خود و اختصاص بیش از اندازه زمان به فضای مجازی، بازی‌های کامپیوتری و غیره جلوگیری کنند و با تنظیم شیوه رفتار خود در طول زندگی روزمره، به پیشرفت تحصیلی خود کمک کنند.
در نهایت نیز مطالعه مقالات مرتبط با افت تحصیلی و برگزاری دوره‌های آموزشی برای مدیران و معلمان در رابطه با شیوه‌های نوین تدریس، نحوۀ ایجاد انگیزه در دانش آموزان، برقراری ارتباط مؤثر با شاگردان، منجر به افزایش علاقۀ شاگردان به درس و جلوگیری از افت تحصیلی آنها خواهد شد.
آموزش خصوصی در استادبانک راهکاری برای جلوگیری از افت تحصیلی
در این مقاله از سایت معلمان استادبانک موضوع بسیار مهمی تحت عنوان افت تحصیلی دانشآموزان را مورد بررسی قرار دادیم. بررسی علل این موضوع و راهکارهایی را برای مقابله با آن از جمله بخش‌های مهم این مقاله است. همچنین گفتیم که والدین و معلمان باید نسبت به روند تحصیلی شاگرد حساس باشند و در صورت بروز مشکل، با کمک یک مشاور تحصیلی راه حلی را برای رفع آن به کار بگیرند.
با مطالعه مقالات بخش مشاوره تحصیلی در مجله اساتید استادبانک، اطلاعات بیشتری را در رابطه با انواع مشکلات دانشآموزان و نحوۀ کمک به آنها کسب خواهید کرد.
ضمنا ما در بخش آکادمی اساتید استادبانک، علاوه بر ارائۀ آموزش‌های کاربردی به معلمان و مشاوران تحصیلی، تلاش می‌کنیم تا فرصت کسب درآمد از تدریس خصوصی و مشاوره تحصیلی را نیز برای علاقمندان به این دو حوزه فراهم کنیم.
در صورتی که شما نیز علاقمند به همکاری با سایت استادبانک به عنوان معلم خصوصی یا مشاور هدایت تحصیلی-شغلی هستید، می‌توانید از طریق لینک عضویت اساتید، یا بنر زیر و یا دکمه سبز رنگ ثبت نام به عنوان معلم خصوصی، مراحل ثبت نام خود را طی کنید.
چنان چه در مورد ثبت‌نام، نحوۀ همکاری و سایر خدمات آموزشی استادبانک نیاز به راهنمایی و مشاوره داشتید، می‌توانید با شماره ۹۱۰۰۵۳۴۳-۰۲۱ تماس بگیرید
فاکتورهایی مانند ویژگیهای و روحیات دانشآموز، شرایط خانوادگی، شرایط مدرسه، ارتباط با دوستان مناسب و غیره از عوامل افت تحصیلی شاگردان هستند که در این مقاله از مجله اساتید استادبانک به آنها پرداخته شده است.
راهکارهای مختلفی برای پیشگیری از افت درسی شاگردان وجود دارد. در این مقاله از سایت معلمان استادبانک به برخی از این موارد اشاره کرده‌ایم.
در وهله اول استفاده از مشاور تحصیلی به معلم و والدین کمک میکند تا علل اصلی افت تحصیلی را شناسایی کنند. سپس با رفع این عوامل و استفاده از معلم خصوصی فرصتی برای جبران عقب ماندگی های ناشی از افت تحصیلی دانش اموز فراهم میشود.
نظر خود را در مورد این مطلب بیان کنید: