راهنمای مدیریت کلاس‌های چند پایه برای معلمان

کلاس‌ های چند پایه، به کلاس‌هایی گفته می‌شود که دانش‌آموزان چند پایۀ تحصیلی، به همراه یک معلم در یک کلاس درس حضور پیدا می‌کنند. طبق آمار ارائه شده توسط وزارت آموزش و پرورش، در حال حاضر حدود ۴۸ هزار کلاس درس چند پایه در کشور وجود دارد که بیش از ۶۴۰ هزار دانش‌آموز در این کلاس‌ها مشغول به تحصیل هستند.

از آن جا که کلاس های چند پایه، در مقایسه با کلاس های تک پایه، شرایط خاص خود را دارند، مدیریت این نوع کلاس‌ها چالش‌هایی را برای معلمان ایجاد می‌کند.

به همین دلیل تصمیم گرفتیم تا در این مقاله از مجله اساتید استادبانک (بزرگترین سامانۀ انتخاب معلم خصوصی در ایران) به بررسی مزایا و چالش‌های کلاس های چند پایه بپرداریم و نکات مهمی را در رابطه با مدیریت این نوع کلاس‌ها برای معلمان عزیز مطرح کنیم.

همچنین در انتهای مقاله نیز فایل pdf راهنمای تدریس کلاس های چند پایه را جهت دانلود در اختیار شما همکاران گرامی قرار داده‌ایم. لطفا با ما همراه باشید.

دلیل به وجود آمدن کلاس های چند پایه

در رابطه با علت به وجود آمدن کلاس های چند پایه در ایران، می‌توان دو دلیل عمده را در نظر گرفت.

۱. شرایط خاص جغرافیایی

 در بسیاری از مناطق روستایی کشور، به دلایل مختلفی مانند مهاجرت به شهرها و یا همراهی کودکان و نوجوانان در امرار معاش خانواده، تعداد دانش‌آموزان یک پایۀ درسی آن قدر کم می‌شود که امکان تشکیل کلاس‌های تک پایه برای آن‌ها وجود ندارد.

همچنین به دلیل کمبود وسیلۀ نقلیۀ عمومی یا نامناسب بودن راه‌های ارتباطی، بسیاری از این دانش‌آموزان نمی‌توانند از کلاس‌های تک پایه در مدارسِ سایر روستاها و مناطق استفاده کنند. در چنین شرایطی، تنها راهکاری که وجود دارد، تشکیل کلاس های چند پایه است.

۲. تجربۀ موفق کلاس های چند پایه در سایر کشورها

اگر چه که در کشور ما، کلاس‌ های چند پایه معمولا در مناطق محروم تشکیل می‌شوند، اما در بسیاری از کشورهای دنیا، حتی کشورهای پیشرفته، برگزاری کلاس‌ های چند پایه به دلیل مزایایی که دارد، در حال گسترش است.

به طور کلی دستاوردهای مثبت سایر کشورها در زمینه‌های اجتماعی و درسی، از مدارس چند پایه، منجر به استفاده از این روش در کشور ما نیز شده است.

مزایای کلاس های چند پایه

گفتیم که کلاس های چند پایه در کشور ما معمولا بنا به ضرورت تشکیل می‌شوند. اما برگزاری این نوع کلاس‌ها در کنار ضرورتی که دارد، می‌تواند مزایای بسیار زیادی نیز برای دانش‌آموزان داشته باشد. در این بخش به برخی از این فرصت‌ها اشاره می‌کنیم.

♦ گسترش مهارت‌ها

کلاس های چند پایه، فرصت مناسبی را برای رشد مهارت‌های زبانی، فعالیت‌های مشارکتی و مهارت‌های اجتماعی دانش‌آموزان ایجاد می‌کنند.

در واقع ارتباط دانش‌آموزان با یکدیگر در رده‌های سنی مختلف، باعث افزایش روحیۀ تعامل، همکاری، رهبری و گسترش مهارت‌های اجتماعی در بین آن‌ها می‌شود.

♦ جبران عقب ماندگی‌های درسی

به طور طبیعی، ممکن است بسیاری از دانش‌آموزانِ پایه‌های بالاتر در برخی از دروس یا مباحث خاصی از یک درس، نقاط ضعفی داشته باشند.

در کلاس‌های تک پایه به ندرت فرصتی برای مرور مطالب سال‌های گذشته ایجاد می‌شود. اما در کلاس‌های چند پایه، هنگامی که معلم مطالب مربوط به پایه‌های پایین‌تر را تدریس می‌کند، دانش‌آموزان کلاس‌ بالاتر فرصت پیدا می کنند که عقب‌ماندگی‌های درسی خود را جبران کنند.

♦ فرصت استفاده از روش‌های فعال در تدریس

به دلیل ماهیتی که کلاسهای چند پایه دارند، امکان استفاده از روش‌های تدریس فعال مانند روش تدریس ایفای نقش، بحث گروهی و آموزش به همکلاسی‌ها به مراتب بیشتر از کلاس‌های تک پایه خواهد بود.

در مقالۀ زیر به بررسی مفهوم روش تدریس فعال، مزایای آن و انواع روش‌های تدریس فعال پرداخته‌ایم.

♦ فرصت رشد برای دانش‌آموزان مستعد

در کلاس‌ها تک پایه، همۀ دانش‌آموزان، با هر سطح هوش، استعداد، انگیزه و غیره، به ناچار از یک برنامۀ درسی استفاده می‌کنند.

اما در کلاس‌هایی که به صورت چندپایه تشکیل می‌شود، دانش‌آموزان علاقمند و مستعدِ پایه‌های پایین‌تر، این فرصت را پیدا می‌کنند که از مطالب درسی پایه‌های بالاتر نیز استفاده کنند.

♦ کاهش وابستگی به معلم

از دیگر مزایای تشکیل کلاس‌های چندپایه کاهش وابستگی دانش‌آموزان به معلم است. در این نوع کلاس‌ها دانش‌آموزان پایه‌های بالاتر می‌توانند مشکلات درسی دانش‌آموزان کوچکتر را رفع کنند.

این امر از یک سو باعث کاهش وابستگی دانش آموزان به معلم می‌شود، از سوی دیگر حس مسئولیت‌پذیری و اعتماد به نفس را در دانش‌آموزانی که مسئول برطرف کردن مشکلات درسی هستند، افزایش می‌دهد.

♦ جلوگیری از ترک تحصیل دختران

در بسیاری از جوامع روستایی کشور، خانواده‌ها به دلایل فرهنگی و نگرش‌های خاص خود، تمایلی به فرستادن دختران‌شان به مدارس سایر مناطق ندارند.

این امر در بسیاری از موارد منجر به ترک تحصیل دختران می‌شود. تشکیل کلاس‌های چند پایه فرصت مناسبی را برای ادامه تحصیل این گروه از دختران فراهم می‌کند.

کاهش وابستگی دانش‌آموزان به معلم، گسترش مهارت‌های اجتماعی، جلوگیری از ترک تحصیل دختران، از جمله مزایای کلاس‌های چندپایه است.

محدودیت‌های کلاس های چند پایه 

در کنار مزایایی که در مورد کلاس های چندپایه بیان کردیم، محدودیت‌ها و چالش‌هایی نیز وجود دارد که توجه به آن‌ها و تلاش برای رفع این موانع، بازدهی این کلاس‌های را به شدت افزایش می‌دهد. در این بخش از مقاله، به برخی از چالش‌های معلمان در این زمینه اشاره می‌کنیم.

۱. یکی از مشکلات کلاس های چند پایه، افزایش وظایف و تعدد نقش‌های معلم است. در کلاس‌های تک پایه، طرح درس، برنامه‌ریزی کلاسی، ارزشیابی، ابزارها و محتواهای آموزشی، تنها یک بار توسط معلم آماده می‌شود. اما در کلاس‌های چندپایه، معلم برای هر جلسه، باید همۀ این موارد را به صورت جداگانه برای دانش‌آموزان هر پایه آماده کند.

۲. اغلب کلاس‌های چندپایه به صورت مختلط برگزار می‌شوند. این موضوع با توجه به ویژگی‌ها و نیازهای متفاوت دختران و پسران و همچنین شرایط فرهنگی کشور ما، چالش‌هایی را برای معلم و دانش‌آموزان ایجاد می‌کند.

۳. وسایل کمک آموزشی موجود، کتاب‌های درسی و کتاب‌های راهنمای معلم، همگی برای معلمان و دانش‌آموزان تک پایه طراحی شده‌اند. معلمان کلاس‌های چندپایه نیز ملزم به استفاده از همین موارد هستند. بنابراین متناسب‌سازی محتوا با نیازهای دانش‌آموزان، بر عهدهٔ معلم است.

۴. به دلیل محدودیت زمان و کمبود وقت معلم در کلاس‌های چندپایه، درس‌هایی مانند ورزش و هنر به مرور از برنامه درسی حذف می‌شود. از زمان این کلاس‌ها برای جبران عقب ماندگی‌های درس‌هایی مانند ریاضی و علوم استفاده می‌شود.

۵. برخی از این نوع کلاس‌ها را معلمان ابتدایی اداره می‌کنند که تحصیلات غیر مرتبط با آموزش ابتدایی دارند یا در زمینهٔ چگونگی آموزش در این کلاس‌ها تجربیات و اطلاعات کافی ندارند. دوره‌ها و منابع آموزشی کافی نیز برای آموزش این گروه از معلمان وجود ندارد.

نکات مهم در مدیریت کلاس های چند پایه

از آن جا که کلاس های چند پایه به لحاظ سن دانش‌آموزان، جنسیت آن‌ها و تعداد پایه‌ها، شرایط متفاوتی نسبت به کلاس‌های تک پایه دارند، وظایف و نقش‌های معلمان نیز در این کلاس‌ها بیشتر است. ایفای این نقش‌ها و انجام وظایف مربوطه، نیازمند داشتن صلاحیت‌های مختلفی است.

برخی از این صلاحیت ها عبارتند از:

• طراحی آموزشی
• استفاده از روش‌های تدریس متنوع
• مدیریت زمان
• ارزشیابی کلاسهای چند پایه
• مدیریت و سازماندهی کلاسهای چند پایه

در ادامۀ این بخش به نکات مهمی در رابطه با این موارد اشاره می‌کنیم.

♦ طراحی آموزشی

یکی از مهم‌ترین مهارت‌هایی که هر معلمی به آن نیاز دارد، طراحی آموزشی است. نیاز به وجود این مهارت در مورد معلمان کلاسهای چند پایه بسیار بیشتر از معلمان تک پایه، نمود پیدا می‌کند. به عنوان معلم کلاس چندپایه، قبل از طراحی آموزشی لازم است به این سؤالات پاسخ دهید:

• چه پایه‌هایی را باید تدریس کنم؟
• چه موضوعاتی را در هر پایه باید تدریس کنم؟
• هدف از تدریس هر یک از این موضوعات چیست؟
• از چه روش تدریسی برای آموزش موضوع مورد نظر استفاده کنم؟
• زمان کلاس را برای هر پایه چگونه مدیریت کنم؟
• چگونه میزان یادگیری دانش‌آموزان هر پایه را ارزشیابی کنم؟

پس از پاسخ به این پرسش‌ها، لازم است نقشۀ کلی برای آموزش به دانش‌آموزان هر پایه مشخص شود. فعالیت‌های آموزشی مورد نیاز انتخاب و طراحی شود، زمان‌بندی مورد نظر برای هر پایه، ابزار و وسایل آموزشی مورد نیاز، روش‌های ارزشیابی و غیره در نظر گرفته شود.

♦ استفاده از روش‌های تدریس متنوع

به دلیل آموزش هم زمان چند برنامهٔ درسی، معلمان کلاس های چند پایه باید در طول زمان آموزش، از انواع و اقسام روش‌های تدریس استفاده کنند. خصوصا که استفاده از روش‌های تدریس فعال در این نوع از کلاس‌ها بهتر از کلاس‌های تک پایه قابل پیاده سازی و اجرا است.

پرکاربردترین روش‌های تدریس در کلاس‌های چندپایه عبارتند از:

• روش توضیحی
• پرسش و پاسخ
• یادگیری مشارکتی
• مطالعهٔ مستقل
• آموزش از طریق همکلاسی
• پروژهٔ گروهی
• کاوش‌گری و غیره

همچنین در این نوع کلاس‌ها معلم باید به سبک‌های یادگیری دانش‌آموزان توجه بیشتری نشان دهد و طرح درس خود را بر اساس نیازها، علایق، مهارت‌ها و استعدادهای دانش‌آموزان در کلاس‌های چندپایه آماده کند.

♦ مدیریت زمان

همۀ معلم‌ها برای انجام صحیح وظایف خود، نیازمند آموختن مهارت‌های پیشرفتهٔ مدیریت زمان در کلاس درس هستند. این موضوع در مورد معلمان کلاس‌های چند پایه از اهمیت بیشتری برخوردار است. مدیریت زمان یکی از عوامل مؤثر در موفقیت این گروه از معلمان است.

– مدیریت زمان در کلاس درس برای معلم، با تعیین اولویت‌ها و مشخص کردن مهم‌ترین وظایف آغاز می‌شود. اولویت‌بندیِ کارآمد یعنی ترتیب دادن کارها بر اساس اهمیت هر یک از وظایف و همچنین اهمیت نتایجی که از تکمیل این وظایف حاصل می‌شود.

– از دیگر نکات مهم مدیریت زمان کلاس، تعیین تکالیف متناسب با محیط کلاس یا محیط منزل است. برخی تکالیف نیاز به چند بار تمرین دارند و یا صرفا بر روی حل مسائل به صورت فردی تاکید دارند.

در نظر گرفتن این گونه تکالیف برای کلاس درس، زمان کلاس را هدر می‌دهد. بهترین تکالیف در کلاس، تکالیفی هستند که مبتنی بر طرح یا حل مسئله و یا تجربهٔ مستقیم دانش‌آموزان در موقعیت آموزشی باشد.

– معلمان کلاس های چند پایه به دلیل وظایف متعدد، معمولا با کمبود زمان رو به رو هستند. بنابراین بسیار ضروری است که معلم با یک برنامه‌ریزی واقع‌بینانه و منعطف، و پیش‌بینی اتفاقات غیر منتظره از به تعویق افتادن وظایف خود جلوگیری کند. در غیر این صورت کنترل امور از دست معلم خارج می‌شود و به سختی قادر به مدیریت وظایف خود خواهد بود.

– یکی دیگر از نکات مهم در مورد مدیریت زمان کلاس های چند پایه، متعادل کردن زمان تخصیص داده شده بین پایه‌های مختلف است. تنظیم جدول زمان‌بندی بر اساس پایه‌ها در این نوع کلاس‌ها بسیار ضروری است.

در تنظیم این جدول از سه نوع فعالیت استفاده می شود:

• معلم-دانش‌آموز؛ در فرایند یاددهی-یادگیری، ارزشیابی و اجرای فعالیت‌های ترمیمی به منظور برطرف کردن اشکالات یا بدفهمی‌ها
• دانش‌آموز-دانش‌آموز؛ در کار گروهی و یادگیری مشارکتی
• خودیادگیری؛ یادگیری به صورت فردی و با استفاده از مواد آموزشی به منظور استحکام یادگیری و افزایش علاقهٔ دانش‌آموزان به یادگیری

در تصویر زیر نمونه‌ای از جدول زمان‌بندی در کلاسی را که دارای پایه‌های چهارم، پنجم و ششم است، مشاهده می‌کنید.

♦ ارزشیابی کلاس‌های چند پایه

ارزشیابی، بخش جدایی‌ناپذیری از فرآیند یاددهی-یادگیری است. هدف نهایی ارزشیابی، شناخت نقاط ضعف این فرایند، اصلاح آن و تعیین سطح عملکرد دانش‌آموزان در مسیر دستیابی به اهداف آموزشی است.

در کلاسهای چندپایه، معلم باید اهداف آموزشی، فعالیت‌های یاددهی-یادگیری، امکانات آموزشی را به صورت جداگانه برای هر پایه مشخص کند. سپس از ابزارها و روش‌های ارزشیابی متناسب با هر پایه استفاده کند. در نهایت بر اساس نتایج ارزشیابی‌ها، راهکارهایی را برای بهبود وضعیت دانش‌آموزان هر پایه در نظر بگیرد.

♦ مدیریت و سازماندهی کلاسهای چند پایه

مدیریت و سازماندهی کلاس چند پایه، به دلایلی که در ابتدای این بخش هم بیان شد، در مقایسه با مدیریت کلاس تک پایه پیچیده‌تر است و نیاز به دقت و حساسیت بالاتری از سوی معلم دارد.

یکی از این موارد، نحوۀ چینش کلاس یا به عبارتی سازماندهی فضای فیزیکی کلاس است. معلم کلاس چندپایه با توجه به تعداد پایه‌ها و فضای کلاس، لازم است محل قرار گرفتن هر پایه و محل قرار گرفتن خود را مشخص کند.

در صورت امکان فاصلهٔ بین هر پایه باید به اندازه‌ای باشد که معلم بتواند به راحتی بین آن‌ها حرکت کند و صدای دانش‌آموزان پایه‌های مختلف مزاحمتی برای یکدیگر ایجاد نکند.

همچنین معلم کلاس چندپایه به عنوان رهبر آموزشی باید زمینه و فرصت مناسب را برای دستیابی همهٔ دانش‌آموزان به اهداف آموزشی فراهم کند. قواعد رفتاری دانش‌آموزان هر پایه را مشخص کرده و برای دانش‌آموزان خود امنیت روانی ایجاد کند.

برای مطالعۀ بیشتر در این زمینه، پیشنهاد می‌کنیم کتاب راهنمای عمل معلم در کلاس‌های چند پایه را دانلود و مطالعه نمایید.

همکاری با استادبانک، یکی از برترین مؤسسات تدریس خصوصی در ایران

در این مقاله از سایت معلمان استادبانک، راجع به علل به وجود آمدن کلاس های چند پایه، مزایا و چالش‌های این نوع کلاس‌ها صحبت کردیم. همچنین نکات مهمی را در زمینه مدیریت و تدریس در کلاس های چند پایه بیان کردیم. در انتها نیز کتاب راهنمای معلم برای کلاس‌های چندپایه را در اختیار شما همکاران گرامی قرار دادیم.

در مجله اساتید استادبانک، نکات مهم و مفیدی راجع به سایر موضوعات حوزه آموزش و تدریس به معلمان عزیز ارائه شده است. می‌توانید با پیگیری محتواهای مجله آکادمی در سایر زمینه‌ها مانند روش‌ تدریس، توسعۀ شغلی معلمان، تکنولوژی‌های آموزشی، مدیریت کلاس و اخبار معلمان، از مهم‌ترین و به روزترین نکات و مقالات حوزۀ تدریس مطلع شوید.

همچنین اگر علاقمند به تدریس و همکاری با سایت استادبانک به عنوان معلم خصوصی هستید، کافیست از طریق لینک عضویت اساتید تدریس خصوصی اقدام به ثبت نام در استادبانک کنید.

چنان چه در مورد ثبت‌نام، نحوه همکاری و سایر خدمات آموزشی استادبانک نیاز به راهنمایی و مشاوره داشتید، می‌توانید با شماره ۰۲۱۹۱۰۰۵۳۴۳ تماس بگیرید.